quinta-feira, 30 de dezembro de 2010

CNRT HALAO KONSOLIDASAUN PARTIDO DURANTE PERIODO NATAL: GARANTE VICTORIA IHA 2012

Diario
27 de Dezembro 2010
Reporter: Joao da Silva

Vikeke. Partido CNRT halao konsolidasaun durante period Natal iha distritu lobuk ida. Iha mensagem ba quadros, militantes no simpatizantes sira CNRT hatoo ona mensagem konaba Unidade Nacianal ho Dezenvolvimento no garante katak iha 2012, Partido CNRT tenki manaan eleisaun ho maioria absoluta.


Iha loron 27 de Dezembro 2010, Partido CNRT halo konsolidasaun iha Distrito Vikeke, Lospalos, Same ho Ainaro. Iha Vikeke, konsolidasaun sentraliza iha Suko Bahalarawain no iha Lospalos, sei halao iha Sub-Distrito Lautem, no konsentra iha Suko Mehara.

Konsolidasaun iha Vikeke halao tiha ona dala uluk iha suko lobuk ida no iha dia 27 de Dezembro Vice Presidente CNRT VIrgílio Smith ho Vice Sekretário II Geral Jose da Silva Fo Laran mak partisipa hamutuk ho mos Vice Koordenador Partdo CNRT Vikeke Virgilio Guterres.

Iha konsolidasaun ne, komunidade Bahalarawain kuaze liu ema 400 (atus hat) hatudo entusiasmo boot tebes hodi paritisipa ho solenidade cerimonia hosi dader to lokraik didiak. Vice Presidente CNRT VIrgílio Smith hatete katak partido CNRT, partido ida nebe moris hosi decizaun resistensia tanba hare katak governo uluk lao ladun los no la lori objektivu rezistensia nian iha tempo ukun aan. Tanba ne’e ema rezistensia lobuk ida hamutuk ho maun Boot Xanana Gusmao no mos ema foin-sae foun lobuk ida tau liman hamutuk hodi instaura fila fali mehi asswain sira nian, oinsa atu hadia nasaun ne.

CNRT, haktuir Vice Presidente Virigilo Smitih nebe konhesidu mos hanesan kranik nudar tempo rezistensia, hanesan mata-dalan nebe uluk lori ona povo ba liberta nasaun iha 1999. Iha tiha ukun aan Partido CNRT mossu fali hodi liberta povo ne hosi kiak, mukit, hamalaha, terus, susar no nakukun seluk. Iha momento ne, CNRT nia knar boot liu mak alkansa mehi asswain sira nian hodi bele halo povo ne moris diak.

Para alem de ida ne, Vice Sekretario Geral CNRT, Jose da Silva Fo Laran hatete katak atu bele implementa CNRT sei esforsa atu hetan apoio Timor Oan hotu nian, liu-liu iha Vikeke atu bele apoia maun boot Xanana ho Veterano sira hodi bele rai hela buat diak ida ba nasaun, ba future gerasaun sira. Ita nasaun riku, maibe riku soin ne labele fo deit ba ema balu ho nia maluk sira hanesan iha governo uluk. Tanba ne, ema rezistensia mak tenki kaer para fahe rikusoin ne ba Timor oan hotu-hotu. Fo laran haktuir katak, hanesan Sekretario Geral CNRT, Dionisio Babo hatete bebeik ona, tenki hakuak metin buat hat: Valoriza rezistensia, kaer metin establidade nasional, halao rekonsiliasaun nasional hodi halao Dezenvolvilmento Nasional. Buat hat ne importante ba CNRT iha faze libertasaun do povo nian, atu povo moris diak no hakmatek iha dame, unidade no dezenvolvimento.

Estrutura partido Suko Bahalarawain nebe marka prezensa iha neba ho povo hato sira nia konfiansa makaas ba CNRT no hakarak atu partido ne manaan iha eleisaun 2012 hodi bele alkansa moris diak povo nian no mehi asswain libertasaun nasional, nebe hakarak atu povo Timor Oan tomak sai hosi nakukun laran no bele moris iha hakmatek, dame no dezenvolvimento nia laran.

Konsolidasaun iha Mehara –Lospalos

Tuir plano, dia 29 de Dezembro partido CNRT mos sei halo konsolidasaun iha Lospalos ho baze iha Tutuala. Konsentrasaun suko rua Tutuala nian ho nia estrutura suko tomak se hola fatin iha suko Mehara. Tuir plano, Vice Sekretario Geral I CNRT, Duarte Nunes ho Cordenador Geral F-Mudansa, Victor da Costa, sei partisipa hodi bele hametin liu tan estrutura iha sub-distrito neba.
Iha Suko Rua ne, estrutura partido CNRT montado tiha ona, no durante ne halao servisu hanesan bain-bain hodi fo sai programa partido nian. Servisu nebe estrutura suko halao iha Mehara mos, halo konsiensializasaun sobre programa governo no programa nebe Presidente Partido CNRT, Maun Boot Xanana Gusmao dezempenha nudar Primeiro Ministro RDTL.

Hanesan governo, tuir plano, sei harii uma ba ema vilneraveis (kiak, ferik katuas) sira hamutuk 11.000 (onze mil) iha tinan territorio tomak hodi fob a vulneraveis sira. Uma sira ne, sei halo iha Aldeia ida hamutuk uma 5 (lima) ho tipe media, hodi bele fo hela-fatin suficiente ba ema kiak sira. Ita espera katak uma sira ne sei bele aumenta tan, tuir estado nia kapasidade, iha tinan 2012 no tinan hirak tan ba oin, hodi garante katak ema Timor Oan hotu sei iha uma nebe suficiente atu hela no moris ba.

Partido CNRT mos, iha tempo hanesan, halao Konsolidasaun iha distrito Same ho Ainaro iha loron hirak ne.

quarta-feira, 29 de dezembro de 2010

TIMOR-LESTE: Sexual assault survivors face long legal delays

Dec 2010

Source: Content partner // IRIN

DILI, 15 December 2010 (IRIN) - As the number of reported sexual crimes in Timor Leste increases, survivors - mostly women and girls - must wait up to one year as their cases wind through a struggling court system.

In a recent survey [ http://asiafoundation.org/publications/pdf/549 ] on law and justice in Timor-Leste, the Asia Foundation's office in the capital, Dili, noted that the rule of law is still in transition in the half-island nation, where the court system functioned sporadically for many years following the 1999 violence that resulted in thousands fleeing.

It was only two years ago that district courts started regular operations and almost all national court actors took up their posts again.

Community justice

But with an anaemic formal justice system since 2002 - when independence from Indonesia was declared - community justice continues to reign, according to the Dili-based NGO, Judicial System Monitoring Programme (JSMP)

[ http://www.jsmp.minihub.org/ ].

"Cases are often resolved outside the justice system because police and other actors believe it is the woman's obligation to have sex with her husband, so sexual assault is not an issue to be taken further," said the NGO's international adviser in the women's justice unit, Amrita Kapur.

JSMP does not track cases resolved in the community through family and community mediation, which is where the bulk of disputes are handled, said Kapur.

But for the cases that do not make it to the police, "victim protection units" are supposed to file charges in court on behalf of survivors of sexual violence. From here, the journey to judgment can be a long one.

"What happens after a woman brings a case to the police - it is clear there are many obstacles to proceeding with the case in the court system," Kapur added.

Obstacles

As of 2010, there are 49 national court actors (judges, prosecutors and public defenders), an increase of 12 since 2008, but still short of what is needed, according to JSMP.

The general prosecutor's office faced a backlog of almost 5,000 cases as of 2009 - not restricted only to sexual violence - many of which were "poorly prepared by the police due to lack of legal knowledge, poor investigatory skills, a dearth of translation resources, and lack of transport funds for investigations", reported the Asia Foundation.

The head of the police victim protection unit in the southern district of Covalima, Amelia Amaral, said while the courts had been more responsive since 2008, data gathering could slow down the police.

As of August 2010, her unit had received 16 reports of sexual violence, including child abuse, domestic violence, sexual assault and incest.

"For forensic analysis, we send to Pradet [local NGO, Psychosocial Recovery and Development East Timor]. But we do not even own the digital camera we currently use for investigations. It belongs to the UN. When they leave, we lose our cars and camera," said Amaral.

The UN Integrated Mission in Timor-Leste [ http://unmit.unmissions.org/ ], which works jointly with local police in most districts while in others local police work alone, is scheduled to withdraw in 2012.

While lack of evidence is part of the problem, there are other hold-ups, said legal adviser Kapur.

"The police won't necessarily arrest the suspect straight away, and take a long time finding witnesses and gathering evidence. Some police believe even sexual assault should be resolved in the home. Most problems relate to how slow the investigation process is, and whether it is completed."

One year later

Elviana Alves Freitas, 24, said she has been waiting since January for a court date after she pressed rape charges in the capital against a government official in the Ministry of Justice. She accused the man of raping her at knifepoint.

"He told me he is not scared of my case because he is protected in the Ministry of Justice," said Freitas.

The accused, Mateus Du Casceicao Rocha, denies the charge.

Freitas is considered a witness to the state's case against the accused, and therefore not entitled to a court lawyer, said Kapur. Freitas had not heard of services offered by local NGOs such as JSMP and East Timor Women's Communication Forum (FOKUPERS) that provide legal counselling and accompany women to court appointments.

"VSS [victim support services] from JSMP accompany victims to give them support, which will often speed up the process, but otherwise [a] nine months to one year [wait for court judgement] is possible. Since four years ago, the situation has improved but not for all cases," said Kapur.

pt/mw

© IRIN. All rights reserved. More humanitarian news and analysis: http://www.IRINnews.org

“Oras ona atu sai husi Timor-Leste”

http://noticias.sapo.tl/tetum/info/artigo/1116897.html
29 de Dezembro de 2010, 16:17

Tuir relatóriu husi InternationalCrisis Group (ICG), Austrália tenke hataka data ida ba retirada ninia forsa husi Timor-Leste tamba situasaun estavél ne’ebé hetan iha teritóriu laran nó Dili hatún pozisaun husi ONU.

Iha “Timor-Leste Ne’e tempu ona ba ONU atu rekua”, kritika ba estratéjia husi Nasoens Unidas nó habolu atensaun ba nasaun sira seluk ne’ebé mak kontribui ba dezenvolviemtnu Timór, ba lakon tempu nó osan iha operasaun polísia.

Misaun Integrada husi ONU 1485 iha Timor-Leste iha, la’o ho progreseivu tebes, delega ona kontrolu husi distritu sira ba autoridade lokál sira, nó iha hanesan data limite to’o Marsu tinan oin.

Austrália kontribui tiha ona durante ne’e ho hakbesik ba soldadu 400, maioria husi Forsa Internasionál ba Estabilizasaun (ISF), hanesan ba polísia 80, husi sira ne’e kuaze 50 hola parte husi UNMIT nó 30 iha formasaun nó asesoria polísia lokál.

Relatóriu husi ICG alerta katak operasaun ba manutensaun pás sei hakotu de’it iha fulan dezembru 2010, maibé klaru katak misaun ida bo’ot hanesan ne’e la adapta nesesidade husi nasaun ne’e. Prezensa husi Austrália nó Nova Zelândia tenke rekonsidera fali, tamba númeru husi elementu sei oituan loos.

Papél husi ISF dizkute ona husi parlamentár sira nó kestiona ona ninia legalidade tamba hirak ne’e duni seida’uk iha ratifika nia estatutu tuir militár. Porta-voz ida husi Departamentu de Defeza dehan ona katak Díli la fó hatene Camberra kona-ba kestoens legais iha relasaun ba ISF.

Relatóriu husi ICG hateten tán katak ONU tenke reduz kontingente militár atu para, pelu menus metade, nó atu iha akordu ida ho Díli nune´e ba limitasaun ida husi mandatu UNMIT nian.

Se akordu ne´e la iha, komunidade internasionál sei soe de´it tempu nó osan ho nune´e, di´ak liu mak ramata tiha impase ne´e se bele ho lalais. timór-oan sira halo sala, durante tina barak, konsellu husi ONU ba reforma servisus seguransa ne´ebé konserne.

Autoridades lokais sira la konsege lidar ho akontesimentus iha 2006 (ne´e halo tropas Australianas sira fila fali) nó 2008 bainhira iha tentativas asasinatu nian kontra hasoru primeiru-ministru Xanana Gusmão nó Prezidente José Ramos-Horta.

Porta-voz husi UNMIT Carlos Araújo dehan ona katak kestaun ba redusaun das forsas polisiais ne´ebé servisu iha Konsellu de Seguransa ONU nian nó governu timorense.

Fonte: The Australian

PRESIDENTE HUSU PN ASELERA LEI ELEISAUN TINAN 2012

Terça-feira, 28 de Dezembro de 2010


Written by Naza - Tuesday, 28 December 2010

CRC Online, Presidente RDTL Dr.Jose Ramos Horta hateten katak, tinan 2011 hanesan tinan reflesaun ba Governu AMP, tamba ne'e Presidente husu ba Governu atu halo reflesaun hodi ba sira nia Servicu ne'ebe Durante Governu ne'e nia Ukun, dehan Chefe Estado Iha Centru Convensaun Merkado Lama Foin Lalais ne'e.

Chefe Estado Jose Ramos Horta Afirma tan katak, ita ida–idak tenki halo ezame konsiensia ho oportunidade ne'ebe ita uza durante tinan hirak ne'e nia laran liu–liu meius ida ne'ebe diak, hodi nune bele seriadade, integridade no servisu makas hodi bele iha prudencia para bele hametin no hadia Dezenvolvimento iha nasaun ne'e nia laran.

Iha parte seluk Chefe Estado reafirma liu tan katak, konfianca ne'ebe mak povu fo ba Governu dala ida deit laos Tinan–Tinan, tamba ne'e husu ba gerasaun foun atu bele iha kooperasaun ba malu nafatin, hodi hetan mos oportunidade.(Naza).

segunda-feira, 27 de dezembro de 2010

TDD Julga Kaju Violensia Domestika

Segunda, 27 Dezembru 2010 - 14:52:31 OTL

Posting Husi : Josefa Parada
Kategoria : Notisias Online - Le'e dala : 9 Ona.

DILI- Tribunal Distritu Dili (TDD), julga kaju violensia domestika nebe akontese iha suku Fatumasi, Sub-Distritu Bazartete, Distritu Liquisa, nebe akontese iha loron 22 Dezembro 2010.

Tuir Prokurador Antonio Tavares da Silva katak, Julio komete krime simples hasoru nia fen Rosita dos Santos, kuaze tuku 17 loraik.

“ Depois rona testemunha, alezada no suspeitu, hotu-hotu hatete katak Julio baku duni nia ferik oan iha suku Fatumasi no iha eskuadra policia Bazartete,” dehan prokurador Antonio Tavares hafoin rona deklarasaun husi testamunia, alezada no suspaitu iha Tribunal Segunda (27/12).

Entetantu Defensor Publiku Marcia Sarmento husu ba tribunal atu fo kosidaresaun ba argidu tamba iha deklarasaun, argidu rekonhese baku vitima iha eskuadra policia nomos arguidu arepende no triste ba nia hahalok.

“ Ita hatene katak depois de arguidu no vitima mai iha tribunal iha loron 23 foin lalais ne’e, sira fila hamutuk no hare malu diak tamba sira nia oan barak, tamba ne’e husu ba tribunal atu suspende pena ba arguidu,” dehan Marcia.

kronologia husi akontesementu ne’e, suspeitu Julio Gomes esplika iha tribunal katak, iha loron 22 Dezembru foin lalais ne’e, suspeitu baku duni nia ferik oan tamba hemu tua mutin nebe mak suspeitu rasik hola, wainhira hader mai tamba udan no suspeitu husu labarik sira ba vitima, maibe vitima hatan la iha. Ho ida ne’e mak suspeitu baku Vitima Rosita dos santos .

“ hau hemu tua, toba no hedar mai labarik sira laiha, hau husu ba nia (vitima), labrik sira iha nebe no nia dehan labarik sira laiha, labarik sira han tiha meudia, sira sai tiha ona ba liur, hau basa isin ida ba nia oin maibe kois deit,”dehan Julio
Nia hatutan, wainhira vitima kesar Suspeitu iha eskuadra PNTL Bazartete, depois halo investigasaun ba vitma no vitima sai husi kantor laran, sespeitu tuku tan isin ida ba alezada nia ibun, maske kanek maibe ran lasai.

Iha fatin hanesan vitima Rosita dos Santos deklara katak, Vitima hetan duni baku husi nia lean, wainhira hader mai no husu labarik sira laiha, tebe dala rua iha liman no tuku dala rua iha hirus matan.

“ Hau foti eskeiru iha visinu nia uma, fila husi neba, argidu tebe no basa iha hau nia oin karuk, hau halai ba iha eskuadra Polisia Bazartete hodi kesar suspeitu no sai husi neba arguidu tuku tan hau nia hirus matan no halo hau nia ibun kanek maibe ran lasai,” deklara Rosita.

Nune mos testemunia husi PNTL Eskuadra Policia Bazartete, Augusto Maria dos Santos dekalara katak, vitima aprezente nia problema iha Policia no suspeitu kous sira nia oan mai vitima husu nia oan atu kous maibe suspeitu tuku tan dala ida ba vitima nia hirus matan.

Julgamentu ne’e lidara husi Juis Jacinta Correia, Prokurador Antonio Tavares no defensor publiku Marcia Sarmento. Kazu ne’e tama iha tribunal ho numeru prosesa 345/sumario/TDD/2010. Tribunal foti desizaun sei fo sai rejultadu husi julgamentu ba kaju violensia domestika iha suku Fatumasi bazartete iha kuarta 29 ho horas 14.00 loraik. Timotio Gusmão

STL: Governu Halao Sorumutu Ho Xefi Suku 442

Segunda, 27 Dezembru 2010 - 14:49:11 OTL


Posting Husi : Josefa Parada

DILI- Ministeriu Administrasaun Estatal Ordenamentu Teritoriu (MAEOT) halao sorumutu ho Xefi Suku sira iha Timor Laran tomak, hodi hato’o programa annual MAEOT nomos rezultadu implementasaun programa sira nebe lao tiha ona durante tinan ne’e.
Director DN-DLOT Miguel Pereira de Carvalho, iha nia aprezentasaun hateten rezultadu husi programa sira hanesan Projetu Pakote Referendum (PPR), Planu Dezenvolvimentu Dezentralizasaun (PDD) no programa seluk tan nebe halao iha Suku hotu iha Timor laran finalize hotu maske iha sukus balun nebe nia implementasaun sei paradu hela.

Nia hatutan, sira iha tan programa seluk nebe sei halao iha tinan oin, hanesan PDS ka Planu Dezenvolvimentu Suku, tamba ne’e nia iha esperansa katak ho planu no programa sira ne’e bele iha benefisiu ba povu sira.

“ rezultadu husi planu sira nebe halao tiha ona durante tinan ne’e, finalize hotu ona iha suku laran, maske iha suku balun ninia implementasaun seidauk 100%, maibe iha suku balun mos hetan ona 100%,” dehan Miguel, liu husi nia deskursu aprezentasaun rezultadu programa sira nebe halao tiha ona iha suku laran, iha sentru Convention center, eis Merkado Lama, Segunda (27/12)
Iha sorumutu nebe halao ho xefi suku hotu iha Timor laran, halao mos deskuasaun konaba planu dezenvolvimentu suku (PDS). Iha diskusaun ne’e, xefi suku sira hato’o sira nia preokupasaun liu-liu ba programa sira nebe halao tiha ona, hanesan PDD no PPR.

Xefi suku Tilomar, Edinho hateten nia rasik sei konfuzaun ho proposta sira ne’e, tamba dala barak iha projetu barak nebe halao iha Suku la iha konhesementu husi xefi suku sira, no xefi suku sira sai hanesan simbolu deit.

Tamba ne’e, nia husu ba governu sentral, atu fo poder (kekuasaan) ba asembleia distrital sira atu kontrolu projetu nebe halao iha suku laran. Sorumutu ne’e halao entre MAEOT hamutuk ho xefi suku 442 iha Timor laran tomak. Josefa parada

Dom. Basilio do Nascimento, Pr. Kostumi Sarani Labele Moris Hamutuk ho Kultura Korupsaun

Josefa Parada - Segunda, 27 Dezembru 2010 - SUARA TIMOR LOROSAE

DILI-Liu husi misa Santo Natal iha Igreja Katedral St. Antonio Baucau, Bispu Diocese Baucau, Mgr. Basilio do Nascimento, Pr (Dom Basilio) fanu sarani katoliku Timor Leste nia hanoin no fe, relasiona ho mudansa vida modernu nian oras nee, kostumi sarani nian no problema imoralidade ne’ebe buras maka’as iha rai ida nee.

Amo Basilio hatete, Natal nia objectivu bo’ot liu mak lori Nai Maromak nia Naroman ba ita ema, halo ita ema kumpriende ita nia moris rohan laek. Neduni presiza halo reflesaun klean no luan ba ita ida-idak konaba ita nia hahalok sarani, ita nia kultura sarani. “Nudar ema sarani, ita tenke hatete ba ita nia-an rasik katak, ita nia kostumi sarani labele moris hamutuk ho kultura violensia, ho kultura in-justica, kultura imoralidade, kultura korupsaun, kultura egoismu, kult ura iresponsalbilidade, kultura bobardor, kultura honestidade laiha, kultura sala ulun boot nian, kultura lokoan, kultura karakten, kultura sala foer, kultura hirusten, kultura lanuten, kultura laran moras no kultura barukten,” hatete Bispo D. Basilio do Nascimento iha ninia omilia Misa Kalan Natal iha Igreja Katedral St. Antonio Baucau, Sesta kalan (24/12), ne’ebe hetan transmisaun direito husi TVTL.

Dom Basilio fo hanoin hikas saida mak Natal. Natal katak “Ita nia maksoin nai Jesus Kristus moris’. Mundu tomak hanoin no selebra misterio nai Jesus nia moris. Tempu ne’ebe Maromak Oan halo an ba ema hodi mai soi mundu.

Tuir Amo Bispo Basilio, Santo Agustino resumi minteriu Natal nee ho liafuan katak “Na’i, Ita Boot halo ami moris ba Ita, no ami fuan sei la hakmatek wainhira lahatur nia an iha Ita Boot”. Amo Bispo hatutan tan, Na’i Maromak haraik-an hodi hatudu-an ba ema, hahu hanesan kosok-an babain ida. Nia moris iha familia babain ida nia leet, tuir familia babain ida nia kbiit hodi loke dalan ba ema kriatura no hodi kumpriende ita nia an rasik.

Cristo rasik nia liafuan iha evangelo, hanesan Sao Joao haktuir katak, “Imi moris iha mundu maibe imi laos mundu ne’e nian. Santo Irimeu eskolante ida Nai Jesus nia, hanorin konaba ministerio natal nian dehan hanesan ne’e: Maromak halo an hanesan ema, atu ita ema bele sai hanesan Maromak (nia oan). I ita hotu ne’ebe simu maromak nia ilas, ita sai kriatura ba eternidade, ba moris rohan laek”.

D. Basilio mos fo hanoin katak Natal Cristo nian nee, fo naroman ba ita ema nia moris. Maibe, ohin loron, mundu iha tendensi atu halo Natal sai deit festa boot.

Maibe laos festa atu hanoin Jesus Cristo hanesan Maromak. Kultura ho tradisaun mundu nian ohin loron, hakarak halo Natal sai deit tempu ida, atu ema hotu haksolok hetan ksolok no fo solok ba malu. Ita ha’ree religiaun no kultura, no sira ne’ebe lafiar iha Jesus Cristo, sira ne’e mos halo perzepio mesak bo-bo’ot, furak-furak, nabilan mesak. I rai balu, sira lafiar no lasimu Jesus Cristo, sira mos halo kompetisaun konaba prezepio.

Festa Natal, sai tiha tempu diak ida hodi halo publicidade boot atu bele fa’an buat barak, ne’ebe ema nia matenek foin inventa Jesus Cristo lasai Maromak oan, maibe sai ajente publicidade ba mentalidade konsumismu mundu moderno nian. Ita analiza karik, sinal sira ne’e, ita mos uza hodi fo hanoin festa Natal nian. Hanesa kartaun boas festa Natal nian, ita haruka ba malu kapas mesak, furak mesak, nabilan mesak, morin ho dekorasaun oioin, ho dezenhu oioin. Kartaun balu, hatudu mos milagre iha rai manas no maran boot hanesan Timor Leste nee.

Tanba rai manas no maran bot hanesan Timor Leste nee, kartaun balu mosu ho ita nia foho sira, sai mutin hotu. Natal mos, hanesan tempu atu halo ema balu nia imaginazaun sai buras. Kartaun balu, iha deit aihun. Iha lian Portugues ita bolu dehan Arvore de Natal. Kartaun balu iha deit fitun ida, balu fali hatudu deit ema balu nia oin ne’ebe reprezenta situasaun mundu ne’ebe ohin loron ita moris, maibe Jesus Cristo nia oin la mosu iha kartaun barak.

Neduni ita ha’ree katak, mundu ohin loron wainhira selebra loron Natal, ninia orientasaun dook husi sintidu Natal nian katak, ema gosta halo Festa Natal rame, maibe lalika hanoin konaba festa nia hun ne’ebe Maromak halo an ba ema hodi mai iha mundu. Neduni, Festa Natal ne’ebe tuir lolos sai festa sarani ida, agora sai fali festa zintiu ida bo’ot (materialistika) liu iha tempu moderno nee.

Timor Leste, tuir proporsaun ema ho rai dehan nasaun Katoliku ne’ebe bo’ot liu iha mundu. Iha ema milaun ida resin, tokon ida resin nia le’et, 97 % ba katolikus.

Hanesan nasaun katolika, halo simbolo no sinal barak kristianismu nian. Timor Leste nia simbolu cultural, sinal identidade nasional nian. Iha tempu hanesan nee, Timor Leste hatudu nia sinal sira ne’e. Iha tempu ikus ne’e, ita hatama tan sinal krisionismu nian iha tradisaun no kultura ba tempu natal.

Ohin loron, ita lao ba ne’ebe deit, ita hetan prezepio iha fatin hotu-hotu. Grupu ida-idak, povoasaun ida-idak, bairo ida-idak halibur hodi halo prezepio ho fuan ho laran, ho kontente, ho kapasidade oioin, ho ida-idak nia imaginasaun no ho kbiit.

Maibe keta haluha, ita ema ida-idak nia hahalok bele sai lalenok ba ema seluk para atu konhese ita. Maibe ita nia hahalok, sei hamrik fali hodi tesi lia ba ita rasik.

Ida nee hanesan autoridade moral ilegal liu husi konsiensia pesoal tanba nasaun ida-idak nia hahalok mak sai fali hanesan Lei, Juiz, testemunha no kritika hasoru povu ida iha nasaun ida nia moris wainhira nia lahalo buat ne’ebe nia hatudu.

Nasaun hotu hanesan Timor Leste, halo prezepio iha fatin hotu-hotu hodi hatudu Cristianismu iha rai ida ne’e. Hatudu Cristianismu nia naroman iha ema ida-idak nia hahalok, katak, ema nasaun ida ne’e simu duni naroman bo’ot.

Korupsaun bot

Iha rai ida, halo prezepio barak iha suku hot-hotu, ita sai bilaan tiha wainhira rona meus komunikasaun social hanesan radio, televisaun, no jornal. Ita rona husi debates sira iha Parlamentu, rona husi povu babain nia komentario ho halerik, rona husi lia anin to’o timor oan sira nia tilun, rona husi observadores internasional sira nia observasaun no halerik katak, iha Timor Leste korupsaun bo’ot teb-tebes.

Violensia domestika (oioin) i publika abuzu seksual labarik sira nian, laiha respeitu ba ema nia dignidade, moras ida mai husi seksualidade (HIV/AIDS bo’ot) no barak ba dadaun imfelisidade kazamentu barak tan, abortu ho prostituisaun buras ba bebeik, trafiku labarik sira nian ho prostituisaun juvinil kuda iha rai Timor Leste.

Foin dadauk ita hotu ha’ree husi televiasaun, Policia Dili kaer drogas husi grupus ne’ebe organiza jogos illegal, ita rona violensia iha grupu sira nia le’et boot tan, liu-liu iha joven sira nia leet. Imoralidade klean, i-reponsabilidade maka’as, egoismu forte, grupu balu ejiji atensaun no previzilejio bot, hodi ha’ree deit intrese privadu, i laos nasaun nian. Estadu fo osan atu hadia ponte ida, ninia rezultadu? Osan nabeen tiha, ponte mos atu nabeen tuir.

Sorti televisaun hatudu imagen, lae karik, ponte ho osan nabeen hotu, relatorio mai hodi dehan exekusaun 100 %. Ita lahatene, 100% nee, tanba osan mak nabeen ou tanba ponte monu, ou ponte laiha.

Iha fatin balu mos, grupu sira halo tiha prezepio, ba hemu tua lanu no halo fali violensia, hakanek malu iha prezepio nia laran.

Afinal halo prezepio atu hatudu sinal paz no harmonia ne’ebe kosok oan Jesus lori mai mundu maibe halo fali violensia. Karik ita nia prezepio, sai sinal ida katak, ita nia laran mesak mamuk deit, ita neon hanoin buat ida katak ita liman halo buat ida, maibe ita nia hahalok hatudu buat seluk konaba ita nia fiar ba Maromak.

Prezepio sira ne’e duni mak sei hatudu liman ba Timor oan sira. Ita nia hahalok mak sei foti akuzasaun konaba Timor Leste nia moral, konaba Timor oan ida-idak nia fiar, konaba sarani ida-idak nia kompreensaun, konaba minesterio natal nian.

Ita nia prezepio sira ne’e sai testamunha akuzasaun hasoru ita nia fiar ba Maromak no ba ita nia hahalok sarani. Afinal ita halo prezepio, tanba fiar iha ministerio inkarnasaun (Nai Maromak halo-an ba ema), ka ita halo prezepio hanesan babain iha tempu natal?. Tuir Amo Bispo Basilio konklusaun hirak ne’e mosu tanba ita haluhan ou lahatene ka lakohi hatene katak, Natal nudar tempu atu hanorin konaba maromak, atu hafoun mundu. Natal lori Nai Maromak nia naroman ba ita ema, kumpriende ita ema nia moris rohan Laek.

Prezenti Boot ba Ema

Iha area Surikmas no Osindo Dili, sarani atus resin partisipa misa Natal iha Kapela St. Antonio Surikmas Dili. Misa hahu oras 10.00 OTL, diriji husi Pe. Leandro M Alves. Iha ninia omilia, Pe Leandro hatete, festa natal hanesan festa moris ne’ebe Nai Maromak fo mai ita ba moris roha laek nian. Ida nee sai hanesan prezenti ida bo’ot teb-tebes husi Nai Maromak ba ema moris iha mundo.

Neduni selebrasaun festa natal, sempre lori ita hodi hanoin fila fali no hateke ba Nai Maromak no halo reflesaun ba ita ida-idak nia an nudar ema ne’ebe mak iha dignidade. Maibe, prezenti saida mak ita fo ba Nai Maromak?. “Ita tenke fiar Maromak, moris ho dame no hadomi malu. Ita hatudu liu husi ita nia hahalok”.

Pe. Leandro salienta tan katak iha sosiedade mosu hahalok ida ne’ebe hamihis ou halakon prezenti ne’ebe Nai Maromak fo mai ita.

Dala barak ita hanoin atu fo material ba ita nia oan sira, maibe ita haluha atu fo domin ba ita nia oan sira. Oan sira mos dala barak husu ba inan aman hakarak sosa roupa foun maibe haluha tiha atu hatudu domin ba inan aman. Iha leitura, Maromak fo hanoin mai ita oinsa Nai Maromak transforma sasan funu nian sai fali ba sasan ne’ebe ema uza ba moris hamutuk ninian, moris iha paz, iha domin no dame nia laran, buat sira ne’e hotu hetan transformasaun husi ita Nai Jesus Kristu, ne’e mak propeta isaiaz koalia katak lia nain lolos ne’e mak “Ita Nain Jesus Kristu” tanba iha nia mak iha lialos, nomos iha Nai Jesus Kristu mak iha Justisa no lia los, Amu Leandro salenta.

Iha segunda leitura ita rona oinsa mak moris iha Justisa ka iha hakmate nia laran Sao Palulo hakerek nia surat ba Titu, hodi dehan moris hakmatek tenke moris tuir Nai Maromak nia rahun diak, ne’e mak husik dala aat, tenke moris tuir Justisa no fiar ita Maromak bo’ot nia loron mak ohin ita selebra , tanba ne’e maluk sira “ita ne’ebe hanaranan nudar ema Kristaun diak, mai ita buka atu hakasan hatudu iha ita nia hahalok konaba Nai Maromak ne’ebe mak ohin klan “ita selebra” .

Entertantu, Xefi Estasun Kapela Surikmas Dili Lucas Mendonca Tilman hatete, Natal tinan ida ne’e lao hakmatek. Laiha problema. Mesmu iha problema balu, maibe lafo impaktu ba sarani sira atu tuir misa. Ne’e sinal diak ba sarani sira atu hametin fiar para labele monu ba babeur. Claudio Cardozo aumenta, Natal tinan ida ne’e prezepio mak barak maibe ema ba misa ladun barak. “Ita lahatene preokupasaun ba ekonomia ka ou tristi ho ekonomia, liu-liu foin sae mane sira barak ladun partisipa iha Misa Natal nian, satan misa babain iha Domingu,” nia kestiona.

Atu atu hadia mentalidade sira ne’e, nia dehan, perzisa servisu hamutu entre sarani sira ho igreja, Estadu ou governu, parte Religiaun, kultura, ekonomia, Sosial, Edukasaun no sira seluk, liu-liu mentalidade foin sae sira nian, se lae mak bele fo impaktu ne’ebe ladun diak ba setrasaun foin sae sira ba, nune’e bele apeita ba Nasaun no Igreja, nia salenta. */gus

CIJTL: “Sistema justisa Timór Léste Iha Risku”

Terça-feira, 28 de Dezembro de 2010

.
Written by CJITL - Tuesday, 28 December 2010

CJITL flash, Durante tinan 2010 nia laran, Justice System Monitoring Program - JSMP observa katak iha esforsu maka’as hodi hari’i sistema justisa ne’ebé forte no asesivel ba ema hotu, maibe JSMP nota mos prátika ka aktu polítik balun ne’ebé JSMP konsidera prátika ne’ebé bele hamosu potensia atu minimiza esforsu koletiva hodi hari’i no hametin sistema justisa ne’ebé kredivel no fo fatin ba ema hotu.

Ida ne'e nota komunikadu imprensa, ne'ebe JSMP haruka ba redasaun CJITL via email foin lalais ne'e iha Dili, Timor Leste.

“JSMP konsiente no konvensidu katak sistema justisa nu’udar pilar determinante ba prosesu hari’i nasaun, Tanbá ne’e JSMP enkoraza ema hotu atu respeitu dignidade instituisaun judisiariu sira no hatu’ur instituisaun justisa iha nia fatin no respeita sira nia soberania hodi fo fatin ba sira atu ezerse sira nia papel ho dignidade no kbi’it ne’ebé mai husi Konstituisaun no lei sira seluk nune’e bele lori justisa ba ema hotu” Hateten Komunikadu ne'e.

Tuir JSMP katak Progresu balun ne’ebé ita atinzi dadaun mak hanesan; Aspeitu rekursu umanus, oras ne'e dadaun Timor Lese iha Númeru juizes aktual hamutuk na’in 14 no juizes estajiadu nain 4, total hamutuk nain 18.

Ministériu Públiku, númeru aktual hamutuk ema nain 13 no estajiadu na’in haat hamutuk nain 17.

Defensoria Públiku; númeru aktual na’in 11 no estajiadu hamutuk nain 5, total na’in 16.

Total númeru autór judisiariu agora hamutuk 51.

Advogadu privadu sira ne’ebé tuir hela prosesu perparasaun ba formasaun judisiariu hamutuk nain 16, ho kompozisaun feto ida, mane 15.

Formasaun segundu faze ba preparasaun formasaun ba advogadu privadu hamutuk nain 39, feto nain 18, mane nain 21.

Aspeitu lejislativu; Lei Kontra Violensia Domestika hetan aprovasaun no promulga iha Juñu 2010, (maske lei ne’e sei presiza iha tan polítika no planu nasional atu implementa; Lei Kodigu Sivil sei diskuti iha Meja Komisaun A, Lei kona-ba Apoiu Judisiariu sei iha prosesu elaborasaun iha Ministériu Justisa;

Aspeitu Infraestrutura no Komunikasaun; JSMP observa katak iha ona rezidensia permanente ba autor judisiariu sira hotu iha nivel jurisdiksaun hot-hotu, hanesan iha Baucaua, Suai, Oecusse.

Iha semana kotuk Rezidensia ba Majistradu Ministériu Públiku iha Suai nian foin inagura iha semana kotuk.

Oras ne’e dadaun komesa ona instala sistema IT iha tribunal no ministeriu publiku; Dezeina ona sistema jestaun kazu iha Gabinete Prokurador Jeral nian, Harii ona Ministériu Públiku nivel distrital nian.

Aleinde progresu hirak ne’e, JSMP mos preokupa katak sei iha nafatin práktika no aktu polítiku balun ne’ebé ami konsidera katak la refleta esforsu koletiva no planu nasional hirak ne’e.

Prátika polítiku balun ne’ebé la manifesta vontade polítiku atu respeita prinsipiu estadu de direitu, separasaun poder, igualidade iha lei nia oin, integridade no independensia instituisaun judisiariu.

Refleta ba realidade faktu sira iha leten, JSMP mai ho konkluzaun hipoteza ida katak sistema justisa iha Timór Léste sei nafatin iha risku nia laran durante periodu tinan 2010. (*/CJITL)
.

Despesas do OGE - Professor A. M. de Almeida Serra

Quinta-feira, 25 de Novembro de 2010

Despesas do OGE

O quadro abaixo sintetiza os valores previstos como despesas do OGE para 2011. Como se pode verificar, a taxa de variação entre o de 2010 e 2011 (sublinho que para 2010 se trata do Orçamento aprovado e não dos gastos efectivos) é de 17,6%. Se descontarmos a taxa de inflação de 4,6% referida noutra entrada, temos um aumento real dos gastos de 13%, um aumento significativo.


Num país onde não existe a possibilidade de recorrer à política monetária para ajudar a controlar a inflação devido ao facto de não existir moeda própria --- não vamos discutir aqui o assunto mas genericamente diria, pelo menos, que este não é o momento para a introduzir ---, cabe ao Estado, nomeadamente através da política orçamental que pratica, ter algum cuidado com a possibilidade de um excesso de despesa em relação à capacidade do sistema produtivo responder com uma oferta correspondente ser causador de uma aceleração da inflação.

Em Timor Leste a tensão entre a procura e a oferta é "resolvida" através das importações, havendo estimativas de que cerca de 70% dos gastos públicos são "escoados" para o exterior através das mesmas.

É a velha teoria da "banheira": o dinheiro "entra" pela costa sul (receitas petrolíferas do Mar de Timor) e "sai" pela costa norte (importações da Indonésia, Singapura, etc).

Num ano em que, juntamente com o de 2012, se prevê um forte investimento em infraestruturas --- construídas ou arrajadas principalmente com bens importados --- a pressão sobre as importações vai ser, provavelmente, ainda maior. Mas o aumento significativo de dinheiro em circulação não vai, certamente, deixar de exercer pressão sobre os preços. Veremos qual a taxa de inflação no futuro mas temos alguma desconfiança em relação à possibilidade de ela se manter, como previsto pelo Governo e pelo FMI, apenas nos 4%. A ver vamos.

Relatório mensal do Fundo Petrolífero (Out/2010)

Sábado, 18 de Dezembro de 2010

Professor Doutor A. M. de Almeida Serra

Valor do capital do Fundo Petrolífero em 31 de Outubro passado: 6,7 mil milhões de dólares americanos. Mais 150 milhões USD que no final do mês anterior. Pelo andar da carruagem é possível que o FP chegue ao fim do ano com cerca de 7 mil milhões (para alguns "7 biliões") de USD. Muito vai depender do valor das receitas e das transferências para o Orçamento que o Governo irá solicitar.

Note-se que deste valor 96% estão aplicados em obrigações do Tesouro de vários países --- esmagadoramente os Estados Unidos --- e apenas 4% em acções de empresas multinacionais.

Na proposta de revisão da Lei do Fundo Petrolífero o Governo admite que, a fim de aumentar a taxa de rendibilidade do FP, esta percentagem possa ir até aos 50%. Este limite, no entanto, não será atingido no curto prazo, dependendo o ritmo de aumento desta componente do capital do Fundo (por natureza com cotações muito mais instáveis que as dos Títulos do Tesouro) das decisões do Ministro das Finanças. Há sugestões de que nos próximos 5 anos o limite não ultrapasse os 35%.

The Australian: Indonesian military linked to Timorese drug runs

Rory Callinan - The Australian - December 28, 2010 12

Indonesian soldiers have been linked to the alleged trafficking of crystal methamphetamine and other illegal drugs into East Timor.

The troops have been involved in a smuggling operation using remote bush tracks along the two nations' border, according to a local security-monitoring NGO.

Fundasaun Mahein (Guardian Foundation), which was established partly through funding from an Australian Federal Police grant, has warned of a growing threat from organised crime to the tiny nation and noted links between the Indonesian military and the trafficking of hard drugs.

It alleges that drugs are being sourced in Bali before being smuggled to East Timor and are then distributed to foreigners through a restaurant in the capital in a racket run by an Indonesian businessman with military connections.

The AFP, which has a contingent based in East Timor, says it is aware of the report but any comment should come from local authorities.

The report, compiled last month, quotes an anonymous official in the border regions and several informants, and provides detail of criminal activity identifying some alleged perpetrators and their businesses by initials and documenting the operations of one syndicate that is allegedly bringing in marijuana, ecstasy, crystal methamphetamine and heroin.

It says the mastermind of the drug syndicate is a Bali-based businessman who is involved in marine transport operations between Java and Bali.

He is alleged to hold a position in the military and has a contact based in Kupang in West Timor with connections to former militia members, who act as drug couriers to cross the border, the report says.

Smuggling now takes place at midnight, or early in the morning, and "there are stories that they are accompanied by several Indonesian National Army (or TNI members), who are on duty in the border area" and also by ex-militia members, the report says.

"Although I know there is distribution in the border, I don't dare to report because the risk is I can lose my life," a local official from the border area told FM.

"Selling takes place openly, especially when there are no UN staff, or UNPOL, around to take action."

The report said: "Smuggling activities from Nusa Tenggara Timor territory to Timor Leste are mostly done in the forests, among walking paths and other hidden locations along the border between the two countries."

Once in the country, the drugs were passed to a restaurant owner in Dili whose business the report names by its initials.

East Timor's Secretary of State for Security, Francisco Guterres, said the government was aware of the report but was already acting on the issues raised.

FM was established by East Timorese academic Nelson Belo and a former UN adviser, Edward Rees, to monitor security in East Timor.

In 2009, the AFP donated $90,000 to help fund the NGO.

segunda-feira, 20 de dezembro de 2010

Portugál nó Timor-Leste: inversaun papéis nian?

21 de Dezembro de 2010, 14:39 - www.sapo.pt

Foin lalais ne´e, Timor-Leste nó ninia relasaun ho Portugál sai hikas fali alvu notísia nian, maske husi motivu diferentes. Primeiru, mak iha posibilidade husi Timor-Leste sosa parte dívida portugeza nian. Hafoin, pedidu husi sekretáriu-jerál das Nasoens Unidas (SGNU) atu Portugal aumenta kontinjente femininu husi GNR iha teritóriu ne´ebá.

Relasaun ba aspektu dahuluk, mak interesante hodi verifika inversaun lalais husi papéis entre Portugal nó Timor-Leste, nó la´ós de´it ba longu prazu. Portugal mak estadu ne´ebé luta liu iha sistema internasionál husi independénsia Timor-Leste nian, durante períodu naruk ida, iha fatin hotu hotu nó dala ruma husi forma solitária.

Maibé, persisténsia, aproveita oportunidade sira ne´ebé akontese iha arena internasionál, estratéjia diversifikasaun nian nó uzu ba instánsia hotu hotu ba nívle ne´e atu koloka ba situasaun Timor-Leste nian iha ajenda internasionál hasoru malu ho forma ida ne´ebé permiti katak ida ne´e sai Primeiru Estadu independente husi sékulu XXI.

Liu tán ida ne´e, Timor-Leste sai duni hanesan kestaun ne´ebé tempu barak nó esforsu bot,hirak ne´e ezije ba polítika externa portugeza demokrátika.

Liu husi pontu de vista operasionál, teritóriu ne´ebé Portugal iha kontijente bot tebtebes nasionais destakadu, aliás, úniku lokál ne´ebé iha misaun hanesan kontijente sira partisipa husi ramu Fosas Armadas nó husi forsas seguransa nian.

Foin lalais ne´e, iha 2006, Timor-Leste fila fali atu husu ajuda iha ninia país "belun" - Portugal, haesan designadu husi autoridades polítikas timór-oan sira, ne´ebé ho autoridades nasionais sira responde afirmativamente. Husi ne´eba kedas to´o ohin loron, Portugal nafatin mantem prezensa regular ida ba iha teritóriu ne´eba, sira ne´e hotu ho forsas GNR nian.

Forsa ne´ebé, tuir entidades oi-oin nasionais timorense nó internasionais, mak fundamental ba seguransa teritóriu nian. Maibé, iha loron ikus balun, Timor-Leste mak mai disponibiliza ona atu ajuda Portugal, sosa parte husi dívida portugeza. Aparentemente paradoxal, maibé ida ne´e hanesan mundu lolos ne´e.

Portugal, país balun mak sira ajuda barak liu Timor-Leste atu harii, ne´ebé mak nasaun foin sa´e ne´e agora oferese ausíliu. Karik ida ne´e mak sai inísiu ida ne´ebé interesante solidariedade ne´ebé bele hahu tama ona iha CPLP nia leet . Maske ajuda ne´e simbólika tebes duke ida ne´ebé efektiva, Hatudu katak Timor-Leste nia susar tebes atu sosa parte ida ne´ebé importate ba dívida, ne´e la husik sai de´it aktu ida ho signifikadu polítiku foun ida.

Iha segundu pontu ne´ebé referidu, SGNU, ho nia mai iha Portugal, husu katak Portugal aumenta prezensa husi elementus feminin sira GNR nian iha Timor-Leste.

Ida ne´e karik sai problema estruturál ida ba seguransa iha Timor--Leste? Sexu husi elementus forsas seguransa sira ne´e sei kontribui ba aumentu seguransan nian? Timor-Leste hadi´a daudaun milloria ba ninia sistema seguransa, maibé, sei enfrenta nafatin dezafius oi-oin, sai prinsipál huis hira ne´e iha ordem polítika nian.

Maske sira nia papel importante mak bele iha prezensa Nasoens Unidas nian iha teritóriu ne´eba, di´ak tebes atu labele desvia intensaun sira ne´ebé importante nó fundamental.

Iha tán elementus femininu kontijente polisiál balun sei la bele segura solusaun ba rezolusaun problemas estruturais sira nó sentrais Timor-Leste nó tama iha atensaun sira iha aspetu ne´e parese ita redutór.

Se sira ne´e foka liu aspetu sira seluk mak ne´e kuitadu katak só de´it ida ne´e mak valorizadu ona nó lori mai ba iha públiku... Ami verifika nune´e iha pontus pozitivus oi-oin ne´e mai realsa: Timor-Leste mak iha motivu notísia nian ho razoens ne´ebé diferente tebes iha pasadu nian; ita bele observa hamutuk ne´ebé hamosu solidariedade ida ne´ebé oin selu iha CPLP nia leet; Portugal nó Timor-Leste nai rua ne´e relasaun di´ak, ne´ebé nain rua ne´e konsege bele tulun malu, ho uza rekursus hirak ne´ebé nasaun rua ne´e iha.

Fonte: Diário Noticias

PM Xanana Gusmão: “Ministros ho Direktores Labele Hafuhu Malu, Tamba Projektu”

Jornal Nacional Diário - Segunda 20 Dezembru 2010

Dili-“Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão hateten Ministros ho direktores labele deskonfia ho hafuhu malu tamba projektu iha instituisaun ida nia laran, tamba sei la fo vantazen diak ba iha prosesu servisu.

Lia fuan ne’e hato’o husi PM Xanana Gusmão iha diskursu iha reuniaun III Direktores hotu, administradores distritais hotu, membrus governu ne’ebe halao Sexta liu ba iha Eis Merkado Lama, Dili.

Deklarasaun PM Xanana ne’e hato’o hodi responde ba preokupasaun direktores jerais balun nebe hato’o katak iha iha Ministeriu bot sira nebe osan barak dala barak Ministrus ho direktores sira deskonfia malu ho at liu hafuhu malu, kria ambiente servisu nebe ladiak.

“Labele iha deskonfia ho hafuhu malu, ne’e la diak maibe ne’e iha ho ne’e labele, dehan PM Xanana ho lian makas.

Responde kona ba lia fuan kadi katak ne’ebe hato’o husi director KAK, PM Xanana hateten katak kadi katana maibe labele ema, se lae polisia bele kaer fali KAK.

“Los duni bainhira dehan KAK (Komisaun Anti Korupsaun) mosu hela ona ho katana, katana labele ta’a ema, lae hau haruka polisia kaer fali KAK,” koalia PM Xanana Gusmão.

Iha enkontru Nasional dala III entre PM Xanana Gusmão, Presidente Komisaun Funsaun Publika Liborio Pereira ho direktores tomak no Administrador Distritu, PM Xanana hateten, KAK mosu ona ho katana buat sira ne’e hotu lo’os, buat ida mos mak ne’e, se liberta fundionariu sira husi posiblidade hatu monu sala, nia sei lao diak.

“Uluk hau dehan Pakote Referendum, tamba hotu-hotu dehan Direktores, direktores koruptores, Pakote Referendum hasai tiha atu proteje imi, tamba estadu iha obrigasaun atu proteje, laos dehan imi sala, maibe proteje asai tiha posiblidade imi atu monu ba rai kuak, para imi lao servi ho diak,”koalia Xefe Governu AMP Xanana Gusmão.

KAK agora dadaun sei kadi hela nia katana ni aisuak halo kroat par abele lere koruptor sira iha nasaun foun ida ne’e.

“KAK hanesan to’os foun, to’os nain sira foin maka tama, ami nia aisuak no katana sira iha ona, maibe seidauk kroat, ne’ebe iha aitarak boot lubuk ida iha ne’eba ami atu tesi, tanba ne’e ami agora dadauk sei kadi hela,”informa director Jeral KAK Alexandre Freitas.

Entertantu PM Xanana Hatutan, nasaun atu sai diak, hotu-hotu tenki lao hamutuk ho hanoin ida deit atu servi povu ne’e ba moris ne’ebe diak.

“Iha Politika, normalmente ita Serba sala hela deit, ita halo buat ida mos sala, halo fali buat ida tan moss ala, maibe atu hatudu deit ba ita bot sira katak, iha tempu kriji alimentar mundial ninian ne’e, iha intervensaun ne’e subsidiu, maibe agora estadu tenki liberta an fo subsidiu, maibe agora estadu tenki libeta an husi subsidiu, hamlaha kedas ona fos to’o dadaun ona,”dehan xanana.

PM Xanana, tinan mai ne’e Timor Leste sei iha problema bot, tamba ema barak la kuda batar ho situasaun iklima ne’e, ne’ebe estadu prepara atu asisti ida ne’e, tenik PM Xanana. bdy/azs

"PDN LA TABELE BÁ LIDERANSA RUMA"

Jornal Nacional Diário - Segunda 20 Dezembru 2010

Dili-“Prezidente Partidu Dezenvolvimentu Nasionál (PDN) Fernando Gusmão, deklara katak, partidu ne’ebé lidera la tabele bá lideransa ruma iha nasaun Timor Leste ne’e.

Deklarasaun ne’e fo sai husi Fernando Gusmão iha Sesta (17/12) relasiona ho informasaun ne’ebé espailha iha Públiku katak Prezidente Repúblika, José Ramos Horta, hamrik iha PDN nia kotuk.

Partidu ne’e deklara senti an ba deklarasaun husi Xefi Bancada FRETILIN, Aniceto Guterres ho Xefi Bancada PUN, Fernanda Borges, ba deskonfiansa katak funsionariu gabinete Prezidente Republika (GPR) uza sala osan redusaun pobreza ba interese partidu nian ninian.

Xefi Partidu ne’e mos rekonese katak, membru PDN balun servisu duni iha GPR nudar Asesor bá assuntu redusaun pobreza, maibe ninia parte haree katak intensaun husi deputadu nain 2 ne’e atu akuza no halo manobra foer hasoru PDN.

Fernando dehan, ninia parte la simu akuzasaun husi Xefi bancada FRETILIN no Xefi Bancada PUN ne’ebe hatete katak, PDN simu osan ruma husi GPR hodi halao atividade Partidu nian. Tuir Fernando akuzasaun ne’e laiha faktus no evidensia no bele prova duni katak PDN simu osan husi GPR.

“Akuzasaun ne’e hanesan manobra politika baratu ho intensaun atu hatu’un dignidade no naran diak PDN ne’ebe buras ba bebeik,”dehan Fernando Gusmão.

Nia dehan, PDB maske hanesan partidu foun, maibe nunka simu osan ruma husi Estadu hanesan ho Partidu sira seluk ne’ebe hetan asenta iha PN.

Fernando dehan, PDN kontinua firmeza iha ninia prinsipiu rasik katak, harii partidu tamba fiar ba ninia kapasidade rasik no la tabele ba lideransa ruma iha nasaun ne’e.

“Ami iha forsa rasik atu habo’ot ami nia partidu, Ami la tabele no sei la tabele ba sese deit,”haktuir Fernando.

Prezidente PDN ne’e hateten, lolos deputadu sir abele halo defirensia entre responsablidade individual no responsablidade instituisional.

Tamba nia dehan membru husi partidu hotu-hotu balun kaer mos kargu iha instituisaun astadu balun, maibe wainhira membru refere halo failansu ruma, labele akuza fali ninia partidu.

“Se iha faktus no evidensia ruma ne’ebe hatudu involvimentu membru partidu ruma hodi dezvia osan estadu favor lori ba tribunal,”dehan nia.

Nia dehan, PDN harii ho prinsipiu hakarak kuda fini diak hodi dezenvolve povu no nasaun Timor Leste, tan ne’e, PDN la tolera hahalok korupsaun.

Eis deputadu PSD ne’e dehan, PDN sempre hatudu nia respeita ba partidu sira seluk tan ne’e husu ba partidu seluk atu respeita malu hanesan amigo e laos inimigu.

Fernanda Borges

Iha fatin ketak Xefi Bancada PUN, Fernanda Borges hateten katak, diak liu PDN hapara ona atu uza ema nia naran hodi hadau votus.

“Tempu kampania seidauk to’o ida, diak liu para tia uza ema nia naran,”hatete deputadu ne’e.

Borges dehan, nudar reprezetante povu nia iha direitu atu koalia informasaun saida deit mak nia hetan husi baze.

Tan ne’e, nia hateten, se PDN senti la satisfas no senti sai vitima bele lori ba tribunal,”haruka sira lori ba tribunal,”dehan Borges.

Aniceto Guterres

Xefi bancada FRETILIN, Aniceto Guterres, dehan Bancada FRETILIN kestiaona osan ba redusaun pobreza iha GPR tamba iha informasaun balun hatete katak GPR halo deit uma ba ema husi Partidu ruma tamba ema balun ne’ebe toma konta ba osan refere nudar sekretariu Jeral partidu palun.

Nia dehan, Bancada FRETILIN lakohi atu osan ne’e mal-gastus no ema balun uja ba ninia interese poltika.

“Ami rona informasaun barak, aumenta tan ho relatoriu laiha, aumenta tan ho ami nia preokupasaun ida ne’e (uza ba interese privadu),”dehan Xefi bancada.

Xefi bancada ne’e hatutan, bancada FRETILIN la kestiaona interese PR Horta atu kombate kiak, maibe kestiaona deit responsablidade ba osan redusaun pobreza.jxn

domingo, 19 de dezembro de 2010

.Governu aprova kriasaun ba petrolíferu estatál nian

Sábado, 18 de Dezembro de 2010


.
18 de Dezembro de 2010 - Sapo.tl

Konsellu Ministru Timór nian aprova ona kriasaun empreza nasionál mina nian ida, fosai komunikadu ne’e no haruka ba ajénsia luza ohin.
Empreza ne’e ladauk iha dezignasaun ruma, sei hapara hosi estadu Timór nian no nia kriasaun ba regulamentu balun konabá atividade ne’ebé iha relasaun ho setór mina nian.

Iha komunikadu ne’e hatudu mós katak empreza foun ne’e sei esplora no jere, “empreza ida ke iha lójika”, ativu estadu Timór nian iha setór mina.

Iha reuniaun konsellu ministru, ne’ebé halo iha kinta feira, maka aprova konstituisaun ba fundu investimentu no dezenvolvimentu, nudár embriaun iha futuru ba Banku Nasinál Investimentu no dezenvolvimentu.

Objetivu maka, liu tiha difikuldade hirak ne’ebé emprezáriu sira hetan hodi asesu ba finansiamentu” no rezulta estudu ida ba ohin loron nian ne’ebé uza iha korporasaun finansiamentu internasionál, instituisaun Banku Mundiál, no Banku aziátiku ba dezenvolvimentu nian.

Governu primeiru Ministru Xanana Gusmão aprova tia hela dekretu lei ida, ho karákter ida ke oinseluk, ba selu fulan ida nian hodi tau tan ho saláriu baze ba funsionáriu públiku sira.

“Governu konstitusionál dahaat hakarak lori polítika ida ba prezervasaun rekursu umanu nian no, tan ne’e, importante atu rekoñese no hakbiit dezempeñu ida ke di’ak ba nia servidór públiku sira”, le iha dekretu lei ne’ebé aprova ho medida, maka klasifika hanesan “justu”, ne’ebé haree hodi hatuur funsionáriu públiku sira “besik liu ba nivel traballadór nasionál sira seluk”, saláriu hosi empreza privadu ka estranjeiru sira nian.

EL.

CENTRE FOR REFUGEES STILL JUST A VAGUE IDEA ON PAPER


.
Lindsay Murdoch, DARWIN - December 20, 2010 - THE SYDNEY MORNING HERALD

MORE than five months after the Prime Minister, Julia Gillard, announced she wanted to send asylum seekers to East Timor to "wreck the people-smuggling trade", the tiny island nation has finally received a document from Australia outlining the proposal.
The Timorese Foreign Minister, Zacarias da Costa, says the document provides a broad concept for a regional processing centre in his country.

"I wouldn't say the document has much detail but it has more detail than we had before," Mr da Costa said. ''We can at last clarify what Australia has in mind to [East Timor's] cabinet."

Amid concern about the proposal among Asian nations and widespread opposition in East Timor, the government in Dili has referred negotiations on it to a 50-nation meeting on people-smuggling called the Bali Process.

A date has yet to be set for the process's next ministerial-level meeting, which was expected to be held before the end of this year but will not take place until February at the earliest.

A meeting of Timorese and Australian officials to discuss the proposal, which the Immigration Minister, Chris Bowen, said in September would be held within weeks, has still not taken place.

A spokesman for Mr Bowen said the government would announce dates for the meeting "when these are confirmed".

Mr da Costa said senior officials had worked on a concept paper before the Bali Process meeting. "About 50 countries are involved, so it is not easy."

Countries taking part in the Bali Process, which is co-chaired by Indonesia and Australia, include Afghanistan, China, India, Paki- stan, Russia, Sri Lanka and the US, as well as agencies such as the United Nations High Commissioner for Refugees. Decision-making at its previous meetings has been slow and bureaucratic.

Officials discussed some of the agenda for the next meeting at a workshop co-hosted by the UNHCR and the Philippine government in Manila last month.

A spokeswoman for Australia's Department of Foreign Affairs and Trade said "the idea of a processing centre as an element in a framework approach was raised in the discussion".

But officials stopped short of endorsing a regional processing centre, saying they saw value in developing a "regional framework approach".

After Ms Gillard revealed the proposal in July, Indonesia said it should be considered in the Bali Process, established in 2002 to counter people-smuggling in the Asia-Pacific region.

East Timor's leaders decided in September they would not consider the plan outside of the Bali Process, rebuffing Ms Gillard, who said before the election the proposal was such a priority that if elected she would travel to East Timor to negotiate personally with its leaders.

All the main political parties in Dili have stated their opposition to the proposal.

But the Timorese Prime Minister, Xanana Gusmao, has said he remains open to the idea being discussed in the Bali Process as part of a regional agreement.

Mr da Costa told the Herald that the Christmas Island boat tragedy would not change how it was handling Australia's proposal.

The opposition Fretilin party has warned that East Timor would become a target for asylum seekers if the centre was built because it would be seen as a conduit for reaching Australia.

segunda-feira, 13 de dezembro de 2010

Caminha: Ita Bo’ot Sira Tenki Servisu Makas, Hodi CNRT Kaer Ukun Mesak Iha 2012

.

Written by Filomena no Juviana - CJITL - Monday, 13 December 2010

CJITL flash, Sabadu semana kotuk (11/12) Partidu Conselho Nasional Rekonstrusaun de Timor –CNRT halo konsolidasaun partidu iha Sub Distritu Hatolia, Distritu Ermera.
Konsolidasaun ne’ebe lidera husi Deonisio Babo, Sekretariu Jeral CNRT ne’e hala’o iha suku 5 mak hanesan suco Lisapat, Maubu, Urahu, Fatubesi no Fatubolu.

Cecilio Caminha hanesan diresaun sentral CNRT iha konsolidasaun ne’e hateten konsolidasaun ne’e atu halibur militantes partido nia atu halo programa politiku no mos partido CNRT nia manual.

“Partido CNRT tane a’as nia principiu unidade Nasional maske ita iha diferente politika, ideologia maibe ita mesak ida deit no CNRT nia odamatan nakloke ba ema hotu la’os ba ema ida deit, maske CNRT foin mosu iha 2007 maibe nia objectivu atu hametin unidade Nasional.

“Ita bo’ot sira atu servisu maka’as hodi CNRT bele kaer ukun mesak iha 2012” hateten Cecilio.

“Ita bo’ot sira tau fiar nafatin ba partido CNRT, iha 2012 CNRT sei kontinua nafatin ninia programa nebe mak agora da-daun infrenta tamba iha partido barak mak hateten ita halo sustentabelidade ba orsamento nebe mak ita nia jerasaun sira tuir mai i labele gasta ou fahe osan arbiru ba ferik /katuas sira,signifika katak ferik /katuas sira husik mate hamlaha ne’e CNRT lakohi” Cecilio hatutan tan.

Iha konsolidasaun ne’e iha mos militantes partidu seluk mak afilia ba membru CNRT, militantes sira ne’e mai husi partidu Fretilin.(Filomena and Juviana/CJITL)

terça-feira, 7 de dezembro de 2010

“Ema Laiha Moral Mak Bolu Xanana Traidor No Koruptor”

.
Written by Thomas Sanches - CJITL - Wednesday, 08 December 2010

CJITL Flash, “Maun bo’ot Xanana ema ida ne'ebe luta nain ba nasaun ida ne'e no ema ida ne'ebe ke iha intrese bo’ot tebes ba povu no rai doben ida ne'e to'o ikus iha ema balu dehan fali Xanana mak traidor no koruptor ne'e so ema laiha moral mak koalia ida ne'e” dehan Brigadeira Jeneral Falintil Forsa Defeza Timor Leste – FFDTL, Lere Anan iha Mercado Lama, wainhira partisipa iha Seminariu Nasional Ba Komemorasaun loron Anti korupsaun, Tersa, (07/12).
Nia hatutan katak tempu sei iha nakukun laran timor oan barak mak mate tanba deit hakarak ukun an maibe nunka hanoin osan no depois hetan tiha naroman hotu-hotu hanoin mak osan deit.

“Heroi barak mak fo ninia an tomak no mate iha ai laran maibe nunka hanoin osan maibe agora atu halo dezenvolvimentu ne'e hanoin buka hariku an deit nunka hanoin povu nia terus” tenik Lere.

Lere husu ba Komisario Komisaun Anti Korupsaun-KAK, Aderito de Jesus Soares atu labele tauk halo investigasaun ba koruptor sira no labele tauk atu foti desizaun atu nune'e bele salva nasaun ida ne'e hosi koruptor sira. (Thomas Sanches/CJITL)

segunda-feira, 6 de dezembro de 2010

MILITANTES PARTIDO TOLU HAKSOIT BA CNRT

.
Timor Post - Segunda 06 Dezembru 2010

Hatulia-Militante husi Partidu Unidadi Nasional (PUN) , Partidu Demokratiku (PD), no Fretilin Mudansa (FM) Sabadu deklara afilia ba Partidu CNRT (Congressu Nasional Rekonstrusaun de Timor).
Simpatijante Partido tolu semana ne’e deklara an hodi afilia ba partidu CNRT iha Suku Samara Sub Distritu Hatulia, Distritu Ermera, partisipa iha atividade ne’e Suku 4 hanesan suku Ailelo, Samara, Hatulia no Leimea kraik husi Suku 13 iha sub distritu Hatulia Distritu Ermera.

Observasaun Timor Post iha fatin refere,kordenador Partidu PD iha Suku Samara Jaime de Jesusu hamutuk ho nia militantes no simpatizantes partido PD hato’o nia deklarasaun hodi afilia ba partidu CNRT.

“Hau em nome militantes no simpazitantes partidu PD do Partidu PD deklara ami nia a’an hodi mai hamutuk ho partidu CNRT mak sei dezenvolve rai ida ne’e. ne’ebe lidera rasik husi maun boot Kay rala Xanana gusmao, importante liu mai ami katak hamutuk ho maun boot Xanana Gusmao hodi liberta tan povu doben ida ne’e,”deklara Jaime iha suku Samara, Sub Distritu Hatulia, distritu Ermera sabadu semana ne’e.

NUNE’E IHA BIBAN HANESAN koordenador Partidu PUN Abilio da silva alias “Ulun tos” husi suku Ailelo ho nia membru hamutuk nain 84 mos deklara an hodi afilia ba CNRT, tanba tuir nia katak, CNRT maka bele liberta povu husi kiak no mukit. Ho laran tomak ami pronto para fo apoiu partidu CNRT iha Suku Ailelo,katak tan.

Miguel Lemos xefe Aldeia Santa Cruz, nebe husi FRETILIN Mudansa hamutuk nia simpajitante 400 resin mos hakarak afilia ba CNRT.

Tanba tuir Miguel, hare husi realidade ohin loron CNRT maka halao duni dezenvolvimentu hodi hasai povu husi kiak no mukit.

Entertantu reprejetante partidu CNRT iha aktividade konsolidasaun hodi simu militante no apoiantes mak hanesan Sekretariu Estadu Firmasaun Profesional e Empregu actual presidente klibur profisional partidu CNRT Benditu Freitas, Sekretariu Estadu Asistensia social e dezastra Naturais Jacinto Regoberto, reprejetante povu iha PN Cecelio Camino Freitas, Reprejetante OJP nasional, koordenador Partidu husi distritu Ermera no populasaun.

Benditu Freitas afirma, iha nia intervensaun hato’o “Welcome” ba membru apoiantes no simpazitante husi partidu 3 refere atu hamutuk ho Partidu CNRT hodi dezenvolve povu no rai ida ne’e husi mukit no kiak, “mai ita hamutuk tane a’as maun boot Xanana atu nafatin ukun iha 2012 mai,”dehan nia.

“Ami sente kontente tanba aktividade konsolidasaun ida ne’e marka mos momentu especial ba partidu CNRT tanba militantes no simpatizantes partidu PUN, PD no Fretilin Mudansa hakarak afilia mai partidu CNRT,”nia apresia.

Nia mos hato’o vizaun no misaun Partidu CNRT inklui servisu ne’ebe governu AMP halao ona liliu iha nia dirasaun SEFOPE ninian, saida mak atinji ona no saida maka presija atu hadia tan bainhira CNRT ukun mesak iha 2012.

CNRT mosu atu liberta povu tanba liberta nasaun ita liberta tiha ona tanba ne’e ho apoiu militantes no simpatizantes povu Hatulia tomak ita sei determina no deside CNRT atu bele manan iha elisaun 2012 hodi liberta povu husi mukit no kiak iha futuru.

“Objetivu husi konsilidasaun ida ne’e mos atu hato’o planu programa partidu CNRT nian,”katak nia.

“Ohin hau apresia bainhira rona aprezentasaun estrutura partidu CNRT iha distritu Ermera ninian hau senti tinan 2012 CNRT sei manan iha distritu Ermera.

Nia aprezenta mos tanba saida mak kria KP-CNRT ho objetivu hatu halibur ema professional husi devizaun tomak hodi prepara rekursu umanu no palnu programa hodi implementa bainhira manan iha elisaun jeral.

Entertantu reprejetante povu iha Parlamentu Nasional Deputadi Cecilio Caminha Freitas iha nia intervensaun ba konsolidasaun ne’e nia husu militantes no simpatizantes partido CNRT iha distritu neba atu defende nafatin ukun governu AMP to’o 2012 maske AMP mai husi Partido politika barak ne’ebe ho ideologia politika la hanesan. Nia hapela mos atu halao dezenvolvimentu iha nasaun ida ne’e ho diak povu tomak tenki kria pas, unidade respeita malu, hodi kria komunikasaun diak entre partidu CNRT ho partidu sira seluk hodi nunee CNRT bele manan iha elisaun 2012 hodi ukun mesak.

Nune’e mos sekretariu Estadu asistensia social i dezastra naturais Jacinto Rigoberto informa objetiso husi konsolidasaun ne’e mos atu reativa hikas strutura partidu CNRT ne’ebe konsege harii ona husi Aldeia to’o distritu hodi hare saida maka sira halo ona no presiza atu halo iha futuru.

“Ho afilia partido hirak ne’e, “ita tenki servi makas liu tan hatu manan iha elisaun 2012 hodi labele sai tan AMP hanesan agora, ulun moras tanba ukun ho partidu barak nia planu”,”katak nia.

Entertantu iha okajiaun ne’e, Jacinto mos esplika servisu governu AMP ninian liliu iha dirasaun social.

Aktividade konsolidasaun, ne’e mos loke ho sesaun dialogu hodi hato’o perguntas no responde konaba problema social ne’ebe mak populasaun sira infrenta iha sira nia moris hanesan Estrada, be’e mos, sibsidiu ba idozus no invalidus, problema veteranus, fos governu inklui problema sira seluk tan.(agapito dos santos)

quinta-feira, 2 de dezembro de 2010

FRETILIN AKUZA ANTONIO DELGADO IHA SIRA NIA BLOGO "TIMOR HAU NIA DOBEN"

Quinta-feira, 2 de Dezembro de 2010


.
António Delgado

Timor Hau Nian Doben - 2 de dezembro de 2010

Aos utilizadores do Facebook gostaríamos de informar que um membro da PNTL, António Delgado, utiliza esta rede social para defender os interesses do seu patrão Xanana, bem como para controlar as atividades daqueles que são críticos do Governo da AMP.

Um bufo de Xanana Gusmão no Facebook! Ao que chegamos!

António Delgado é segurança pessoal de Xanana e tem beneficiado de muitas regalias incluindo empréstimos contraídos ao BNU afiançados por Gusmão, a esta instituição bancária Delgado deve uma elevada quantia de dinheiro.

Um homem de muito má índole, e este seu mau caráter está bem patente nos comentários obscenos que faz em páginas do Facebook de quem com ele, não lambe as botas de Gusmão!

DEBATE OJE 2011, " CARRASCALÃO KONTRA PM XANANA LA'OS SURPREJA "



Jornal Nacional Diário - Kuarta 02 Dezembru 2010

Dili-“Bancada CNRT konsidera iha debate orsamentu Jeral Estadu (OJE) ba 2011, Mario Carrascalão mai kontra Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão la’os supreja, tamba iha Governu mos hatudu pozisaun ne’e.
 
Eis Vice Primeiru Ministru Mario Viegas Carrascalão ne’ebe atu fila ba okupa fali ninia fatin Parlamentu Nasional ne’e deside ona husi Partido, tamba hanesan deputadu titular.

Nune’e mos Carrascalão ne’ebe fila ba Parlamentu Nasional, tamba hanesan eis titular ne’ebe eleitu husi PSD ne’ebe aliadu iha Governu Aliansa maioria Parlamentar (AMP), maske Carrascalão ne’eb’e kontra governu maibe laos supreja, tamba hahalok ne’e hatudu keda molok sai husi Parlamentu ba governu nune’e mos atu ba fali Parlamentu Nasional.

Deputadu Aderito Hugo husi bancada CNRT hatete, Eis Vice Primeiru Ministru Carrascalão ne’e nia Governu rasik mos nia kontra, maske nune’e sai husi parlamentu mos hanesan nafatin ne’ebe la’os buat foun la’os buat supreja.

“Kestaun ida karik atu mai kontra Governu AMP ne’e la’os buat foun i la’os supreja, tamba Sr. Mario inicio hanesan deputadu PSD ninian ne’ebe aliansa iha Governu ne’e nia laran, e nia hatudu nia pozisaun ne’e kedas. Ema ida kritika teb-tebes ate ba ninia governu rasik mos nia kontra,”haktuir Hugo iha PN Kuarta (1/12), relasiona ho eis PM Carrascalão ne’ebe hakarak fila ba parlamentu ne’e ninia direitu tuir lei estatutu deputadu ninian, tamba nia deputadu eleitu laos deputadu septituisaun.

“Ba ami se nia mai mak hakilar fali AMP ne’e laos buat foun ida baa mi, se karik membru foun ida mak mai hakilar fali iha ne’e, ne’e buat foun, Mas Sr. Mario Carrascalao mai fali iha PN ne’e ninia pozisaun, deputadu atu kontinua fali ninia karakter ida uluk ne’e, ne’e ninia direitu,dehan Hugo.

Tuir deputado Aderito Hugo katak, lolos fasparte iha governu AMP nia laran ne’e, la’os dehan labele kontra, maibe haree situasaun, mak foin kontra, tamba problema balun ne’ebe internal bele resolve ho aliansa, maibe laiha mekanismu mak hakontese.

IHA FATIN HANESAN, deputadu husi Bancada PSD, Ermes barros ne’ebe eis vice PM Mario Carrascalão sei troka hodi ba iha Parlamentu Nasional hatete, karik eis vice PM Mario Carascalao ne’ebe fila ba PN, tamba direitu de titular, maibe tenki husi desizaun Partidu, tamba ne’e tenki iha enkontru fila fali iha komisaun politik nasional mak foin foti desizaun.

Maske nune’e deputadu Ermes dehan, nia parte pronto sai husi Parlamentu Nasional, karik eis PM Mario Carrascalao ne’ebe ba duni iha PN.

“Hau pronto fila husi PN, maibe ida ne’e politika ida ke ela konsekuen, maibe ida ne’e politika para hadau poder,”komenta Ermes.

Tamba hare ba lei titular fatin ne’e eis PM Carrascalao nia, tamba nia nudar deputadu mak sae fali ba VPM hodi kaer asuntu jestaun, Administrasaun Estadu.

ENTERTANTU VICE XEFI BANCADA FRETILIN, deputadu Francisco Branco hatete, wainhira deit mak eis Primeiru Ministru Mario Carrascalão hakarak fila ba Parlamentu Nasional ne’e direitu ninian.

“Ida ne’e ninian direitu nudar deputadu titular, maibe laiha problema,”tenik nia.

“Ida ne’e ninia direitu nudar deputadu titular, maibe laiha problema,”tenik nia.

Wainhira Mario Carrascalao fila ba Parlamentu Nasional hodi kontra Governu AMP ne’ebe nia partidu mos aliadu ne’e iha laran ne’e, deputadu Branco laiha komentariu, tamba ne’e pozisaun ninia.

“Ida ne’e ninia pozisaun, ami la intervene iha laran, se nia tama mak ita foin bele hatene, i ami labele fo komentariu barak,”dehan Branco.jxn

quarta-feira, 1 de dezembro de 2010

Caso de José Luís Guterres: Um Acto Humanitario

http://noticias.sapo.tl/portugues/lusa/artigo/11817176.html

Ramos-Horta vê processo de José Luís Guterres "de um ângulo humanitário"

26 de Novembro de 2010, 20:19

Díli, 26 nov (Lusa) -- O Presidente de Timor-Leste, José Ramos-Horta, diz que todos devem acatar as decisões judiciais, mas vê a acusação de corrupção e enriquecimento ilícito, que envolve o vice-primeiro ministro José Luís Guterres, de um "ângulo humanitário".
Falando à Lusa a propósito da decisão tomada pelo Tribunal Distrital de Díli de acolher a acusação do Ministério Público contra o vice-primeiro ministro, pelos crimes de abuso de poder e enriquecimento ilícito, José Ramos-Horta disse acreditar que possam ter sido feridas regras de nomeação, mas não significa que seja equiparado a corrupção.
"Digo sempre que qualquer que seja a decisão judicial e em qualquer matéria, sobretudo esgotados que forem os recursos, todos devemos acatar e apoiar as decisões sempre complexas e delicadas do poder judicial", afirmou.
"No caso do vice-primeiro ministro só tenho a repetir o que já disse várias vezes: vejo o caso do ponto de vista humanitário, porque ele foi chamado a vir a Timor-Leste ocupar o posto de ministro dos Negócios Estrangeiros, em 2006, deixando em Nova Iorque a esposa e os filhos", prosseguiu Ramos-Horta, que era chefe do Governo à data dos factos em causa, lembrando que o filho mais velho de Guterres tinha diagnosticada uma doença que implicava "constante observação, pelo que tinha de permanecer nos Estados Unidos".
Na perspetiva do Presidente da República, ao chamar José Luís Guterres para exercer o cargo de ministro em Timor-Leste, havia o dilema do que fazer com a família, que não podia vir, porque o filho necessitava de ser acompanhado".

"A solução inteligente, pragmática e humana, foi arranjar emprego para a esposa lá poder permanecer, que tem qualificações de mestrado", explicou. "Foi o que se fez, na Missão, o que em nada difere do que eu próprio autorizei e encorajei com o atual embaixador em Washington, Constâncio Pinto, em que a esposa foi recrutada para trabalhar como administrativa", disse ainda.

P"ara mim, o processo da nomeação é que pode ter ferido regras da função pública, o que não significa necessariamente que possa ser equiparado a corrupção ou enriquecimento ilícito", concluiu.
O juiz de Direito do Tribunal Distrital de Díli, por despacho do dia 22, decidiu rejeitar "por manifestamente infundada, a acusação deduzida pelo Ministério Público relativamente aos arguidos Zacarias Albano da Costa (ministro dos Negócios Estrangeiros) e Rogério dos Santos (diretor da Administração e Finanças daquele Ministério) e receber a acusação deduzida contra José Luís Guterres (atual vice-primeiro-ministro), Ana de Jesus Valério, e João Freitas de Câmara, bem como o pedido de indemnização cível.

Em causa estão as verbas pagas à esposa de José Luís Guterres, Ana de Jesus Valério, enquanto conselheira na Missão Permanente de Timor-Leste junto das Nações Unidas, cargo para que foi nomeada alegadamente de forma irregular, por ser estrangeira, segundo a acusação do Ministério Público.

MSO
*** Este texto foi escrito ao abrigo do novo Acordo Ortográfico ***
Lusa/fim

Manobra Favoritizmu PSD iha MED


.
Josefa Parada - Kinta, 02 Dezembru 2010 - SUARA TIMOR LOROSAE

DILI-Atu hetan poder ema bele utuliza dalan oioin, balun utuliza dalan ne’ebe legal, tuir lei, maibe iha mos seluk ne’ebe uza dalan illegal.
Kargu bo’ot ida hanesan Direitur iha Ministeriu ruma bele hamoris ambisaun ema ruma atu okupa kargu refere, satan ema ne’ebe lidera Ministeriu ne’e mai husi Partidu ne’ebe hanesan (partidu ida deit). Iha fulan hirak liu ba, kargu Direitur Jeral (DJ) iha Ministeriu Ekonomia Dezenvolvimentu (MED) mamuk, tanba DJ Celestino dos Santos Cabral ba kontinua nia estudu iha rai liur.

Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu, Joao Goncalves, aproveita kedan oportunidade ne’e, hodi nomeia Direitur Nasional Administrasaun no Financas MED, Marito Magno, ne’ebe notabene sai mos hanesan Sekretariu Jeral Partidu PSD, atu okupa kargu refere.

Karta nomeiasaun ne’e MED hato’o ba Komisaun Funsaun Publika (KFP) hodi bele hetan konkordansia. Hafoin hetan karta ne’e, iha Fulan Novembru, KFP hato’o karta ida ba MED hodi fo kriteriu balun ba kandidatu ne’ebe sei okupa kargu DJ. Iha karta ne’e KFP fo hanoin ba MED katak bele propoin ema ruma sai DJ, maibe ema ne’e iha tempu hanesan labele sai fali hanesan Porta Vos partidu.

Prezidente KFP, Liborio Pereira, rekoinese katak, MED propoin tekniku superior ida hodi sai DJ iha ninia Ministeriu. Maibe, nia hatutan, tekniku superior ne’ebe MED propoin sei asumi mos kargu hanesan Sekretariu Jeral PSD.

“Komisaun depois de diskuti foti konkluzaun katak ne’e iha materia konflitu de interese,” deklara nia ba jornalista sira iha ninia servisu fatin, Kuarta, (01/12).

Bazeia ba dadus ne’ebe STL rekoila iha gabinete MED hatudu katak hahu iha fulan Outubru, Direitur Nasional Administrasaun no Financas, Marito Magno, asumi kargu foun nudar Direitur Jeral MED. Tuir funsionariu ida iha Diresaun Nasional Administrasaun no Financas katak Direitur Marito Magno asumi ona kargu nudar DJ hahu kedan iha fulan Outubru 2010.

Marito Magno wainhira hetan konfirmasaun, lakohi atu fo komentariu barak ho razaun hein hela MED ne’ebe sei halao viazen iha rai liur. Maibe, nia rekoinese katak, MED simu karta husi KFP, maske nune’e nia lakohi atu esplika kontiudu husi karta refere. “Imi (jornalista) hein ituan tan, Ministru fila mai mak ami esplika klaru,” katak nia. Konaba nia kargu foun, Marito rekoinese katak oras ne’e dadaun nia asumi ona kargu nudar Direitur Jeral Interino. “Hau agora halao hela funsaun hanesan Direitur Jeral Interino,” katak Magno.

Wainhira STL tenta halo intervista ho Ministru Joao Goncalves, maibe la konsege tanba Ministru ne’e sei halao viazen servisu iha estranjeiru. Jorgino Santos

MP Husu Rekursu Ba TR atu Simu Fali Zacarias ho Rogerio hanesan Arguidos

Joao Mau-Laka: Ne manuver politika FRETILIN nian

 

Quinta-feira, 2 de Dezembro de 2010

.
Josefa Parada - Kinta, 02 Dezembru 2010 - SUARA TIMOR LOROSAE

DILI- Ministeriu Publiku (MP) iha loron (29/11) liuba, offisialmente hato’o karta rekursu ba Tribunal Rekurusu (TR), ba involvimentu arguidu Zacarias Albano da Costa no Rogerio do Santos iha kazu deskunfia halo abuzu poder no korrupsaun.
Desizaun MP husu rekursu, tanba la konkorda ho desizaun Tribunal Distrital Dili (TDD) iha loron (25/11) nebe rezeita envolvimento Zacarias ho Rogerio do Santos iha kazu abuzu de poder no korupsaun. Husi karta rekusu MP hato nebe STL hetan aseisu iha TDD Kuarta (01/12) katak, MP husu atu konklui hikas arguidu nain rua nee nia naran iha materia akuzasaun, nebe apresenta husi MP hodi subumete ba julgamentu.

Antes ne’e, Juis Joao Ribeiro depois halo analiza ba materia akuzasaun nebe apresenta husi MP foin lalais, husi arguido nain lima hanesan, Jose Luis Guterres, Ana Maria de Jesus Morais (espoza Jose Luis), Joao Camara (Eis Dircetor Finansas MNE Governo Anteror), Rogerio do santos no Zacarias Albano da Costa.

Husi argudiu nain lima (5) ne’ e, nain tolu kontinua submte ba prosesu julgamentu, entertantu ba Zacarias ho Rogerio tribunal halo rezeita akuzasaun MP, tamba laiha fundamentu no evedensia la forte.

Julgamentu ba kazu ne’e rasik sei hahu fali iha 2-9 Marsu 2011, nebe sei predizi husi JuisPresidente Joao Ribeiro, Prokurador Aderito Tilman, no sai hanesan DefensorPubliku ba Jose Luis Guterres maka, Sergio Hornai, Cancio no Advogadu Zacarias Albano maka Pedro Camoes.

Kazu ne’e registo iha Tribunal Distrtal Dili, ho numor de registu 266/CORD/TDD/2010.Tuir planu falta loron lima tan tribunal sei aprova karta rekursu MP hodi loke oportunidade ba Zacarias ho Rogerio bele ba hato sira nia deklarasaun iha tribunal.

Iha parte seluk, maske STL tenta konfirma asuntu ba MNE Zacarias ho nia Advogadu Pedro Camoes, seidauk hetan konfirmasuan klaru tanba preokupa ho serivisu barak. Antes ne’e MNE Zacarias husu atu adia fali nia naran nebe foer iha publiku, se wainhira prosesu julgamentu halao, nia la hetan rezultadu forti. Eugenio Pereira.

Entretanto Joao Mau-Laka hanesan povo aintanan ida hatete katak, tuir lolos MP tenki respeita decizaun Tribunal nian. MP labele hodi fali vingansa politika hodi memaksa Tribunal atu simu buat nebe ke lalos. Bahkan tuir Mau-Laka, akuzasaun kontra Jose Luis Guterres cs ne hanesan "manuver politika hosi FRETILIN nebe hakarak taka dalan ba Jose Luis nia kandidatura ba Presidente iha futuro:. Mau-Laka hatutan, Ana Pessoa, hanesan instrumento FRETILIN nian hamutuk ho Jose Ramos Horta buka maneira oinsa para bele hatuun membro governo ka ema nebe sira hare hanesan sira nia rival politik iha futuro.

Tanba ne Mau-Laka husu ba Tribunal Rekursu atu simu Tribunal Distrital nia decizaun no hosik julgamento lao nafatin hanesan bain-bain (TDF).

Konselho Ministru Hatudu Aurelio Sai Rektor UNTL





Written by */CJITL   
Thursday, 02 December 2010
Image 
CJITL Flash, Governu liu husi Konsellu Ministrus halo votu sekretu hodi  hili Aurélio Guterres ba Reitor Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) nian.

Tuir Estatutu Instituisaun ne’e nian, ne’ebé publika iha Jornál Repúblika iha loron 20 fulan Outubru liubá ne’e, Reitór atuál aprezenta lista ida ho kandidatu na’in tolu ba Ministru Edukasaun, ne’ebé husi ninia parte aprezenta ba Konsellu Ministrus atu halo nomeiasaun. Lista kandidatu nian kompostu husi: Dr.Aurélio Guterres, Dr. Faustino Cardoso no Dr. Francisco Martins.

Karta ne’ebe mak Centru Jornalista Investigativu Timor Leste-CJITL hetan iha aneksu katak Reitór eleitu sei labele asume kargu seluk ne’ebé bele hamosu konflitu ho ninia disponibilidade totál atu dedika-an ba konsolidasaun dezenvolvimentu institusionál UNTL nian.

Konsellu Ministrus felisita kandidatu na’in tolu ne’e ba sira nia disponibilidade no dedikasaun no sentidu responsabilidade nian ne’ebé boot tebes.

Konsellu Ministrus felisita Reitór eleitu, Dr. Aurélio Guterres ba ninia eleisaun no hein katak nia bele susesu iha ninia mandatu iha tinan lima nia laran ne’e(*/CJITL)
 

segunda-feira, 29 de novembro de 2010

VARIAS NOTICIAS - TUR HAMUTUK

Terça-feira, 23 de Novembro de 2010

Kasu José Luis Guterres uja justisa hodi halao preseguisaun no konspirasaun politika kontra adversariu Politiku

Adolfo Rodrigues*

Kasu José Luis Guterres (JLG) fó lisaun diak ba ita hotu konaba procesu judicial iha Timor-Leste. Interesante tamba marka pasu bot ida ba sistema judicial,iha duni korajen atu avansa ho procesu contra figura sira ne´ebe destakadu iha Nasaun Timor-Leste.

Hare husi procesu lolos,mos iha ninia anomalia rasik,tamba kasu ne´e nia hun polítika, tamba hahu husi deklarasaun polítika bankada Parlamentar Partidu politiku ida nian, kasu ne´e Fretilin. Follow up husi deklarasaun ne´e maka hafoin elabora queiza ka kesar ba PDHJ. Se maka hola parte ba elabora texto kesar ba PDHJ maka Dra.Ana Pessoa Pinto nudar jurista iha bankada Partidu Fretilin iha Parlamentu Nasional (PN) mos nudar deputada.

Anomali iha PDHJ ninia investigasaun….

PDHJ halao knar ba obedece ba partidu politiku ida nian. Tamba kasu konkretu PDHJ simu orientasuan politika,tamba ne´e maka envolve direkta Provedor ba investiga.
Problema maka ne´e,PDHJ ba investiga,la halo investigasuan ne´ebe maka klean maibe baseia deit ba dokumentus ne´ebe maka simu husi kesar nain sira (bankada Partidu Fretilin).

Dokumentus ne´ebe hatou ba PDHJ ne´e,selecionadus,envolve naran elementus sira ne´ebe maka iha ligasaun politika partidaria exklui husi akusaun,maibe tenta hatama maka naran sira ne´ebe laos sira nia partidu.

Kasu konkretu hatama MNE Zacarias Albano da Costa,tamba halao procesu ba pagamentu maibe la envolve naran hanesan Adaljiza Magno,ne´ebe asina kontratu ho baze ba kontratu maka Zacarias halao pagamentu.

Exemplo seluk,la envolve ema numeru um iha Timor-Leste (TL1),José Ramos Horta,ne´ebe nudar PM iha II Governu Konstitucional,iha ninia deklarasaun katak,”ho razaun humanitaria maka aranja fatin ba sra.Ana Valeri nudar konceleiru iha Embaixada Timor-Leste iha New York”.

La hatama mos naran, Sr.Estanislau da Silva ne´ebe, nudar Vice PM iha II Governu Konstitucional ne´ebe konsciente ba kasu ne´e rasik. Mos wainhira kaer knar nudar PM ba III Governu Konstitucional,konsciente ba kasu maibe husik liu hudi aproveita ba interesse politika iha futuru.

Tuir JLG ninia deklarasaun ba média katak,”kasu ne´e hahu politika,tamba saida sai nune,wainhira hau nudar VPM,se la okupa kargu ida ne´e,karik sei la apresenta quiza(hare TVTL,15/10/2010)”.

Anomalia husi PJR rasik….

Dra.Ana Pessoa ne´ebe elabora kesar ba PDHJ,iha fulan Marsu tinan 2009,simu knar foun nudar PJR. Klaru ke iha ne´e mosu konflitu ba interesse. Nia maka elabora kesar ka queiza nia rasik maka kaer procesu ka diriji nudar Ministeriu Publiku. Buka acelera procesu ne´ebe maka nia rasik hakarak antinji ba ninia adversariu politiku. Preseguisaun politika,bele hare husi hatama Zacarias Albano da Costa ba lista akusadus maibe Juizes kolektivus aprecia katak la iha fundamentu tamba la hatama Adalzija Magno ne´ebe asina kontratu servisu sra.Ana Valeri nian.

Anomalia husi TR rasik…

Kasu ne´ebe maka envolve Dra.Ana Pessoa Pinto,tuir denuncia ne´ebe iha katak iha korupsaun wainhira kaer knar nudar Ministra Estatal iha Governu anterior, sosa jeradoures no sosa komputaderes ho pakote kompletu ba halo kartaun eleitoral (ke) mos krimi publiku.Mos kasu José Luis Guterres,hatudu momos PJR kometes erros barak. Média fó sai,jornais,radios no TV,tatolin nudar informasaun publika no krimi publiku. Tuir lolos Tribunal Rekursus (TR) nudar tribunal ne´ebe ás liu iha Timor-Leste la investiga ba sra.Dra. Ana Pessoa Pinto,nudar PJR,tuir KPP (Kodiku Procesu Penal) no Estatuto MP (Ministeriu Publiku).

Maibe kasu JLG,mosu tamba atu atinji ba objektivu politiku,maka:

1.Preseguisaun politika:

Kasu nia hun lolos ne´e politika,hahu husi deklarasaun politika husi partidu politika ida ninia bankada. Ema ne´ebe maka tulun elabora deklarasaun politika (hare ninia aspektus juridikus),ema ne´ebe maka elabora kesar ka queiza ba PDHJ,maka Dra. Ana Pessoa Pinto. Intensaun politika klaru,no wainhira ba kaer kargu nudar PJR nudar Ministeriu Publiku (MP),klaru facil ba politiza procesu hodi atinji ninia target.

2.Teoria ba Konspirasaun:

2.1. Jogo interesse politika iha kasu ne´e rasik,relaciona ho kalendariu politika partidaria,hanesan kongresu ba partidu Fretilin. Ne´ebe tuir Estatuto Partidu Fretilin iha ninia LIMITASAUN BA MANDATU, (…) iha ninia limitasaun ba mandatu ba tinan 2”. Signifika,kasu iha partidu Fretilin,lideransa Lu´olo/Mari Alkatiri kumpri ona mandatu rua (2) iha tinan 2011 (2001-2006 i 2006-2011). Naran sira be´e mosu hodi troka maka: Estanislau da Silva,ex- Primeiru Ministru iha III Governu Konstitucional ne´ebe representa ala Maputo Conection, Arsenio Bano,Rogerio Tiago Lobato no mos naran José Luis Guterres husi ala Fretilin Mudança (FM). Ho JLG envolve iha kasu ne´e,facil hodi taka dalan ba potencia kandidatu ida ba halai taru ba lideransa partidu Fretilin. Tuir sira ne´ebe maka besik ba Mari Alkatiri katak,”Camarada Mari la iha interesse ba kasu JLG”. Até Mari Alkatiri prontu atu sai ninia advogadu ba JLG.

2.2. Iha fulan Agusto,halao eleisaun ba Presidente Komite Olimpiku Timor-Leste (KOTL),hadau malu ba kargu ne´e maka Prezidente Republika (PR) José Ramos Horta ho José Luis Guterres. Iha eleisaun ne´e tuir federasaun 10,José Ramos Horta hetan 4 votus no José Luis Guterres,hetan 6 votus. Eleisaun ida ne´e,ba ema barak interpreta nudar,ensaiu primaria ida ba eleisaun presidencial iha 2012. Ne´e José Luis Guterres mos nudar kandidatu forte.

2.3. Permanece iha kargu PJR,Dra.Ana Pessoa Pinto,só ho Prezidente eleitu Dr.José Ramos Horta,maka bele manten nia nudar PJR ka ninia posisaun ne´e garantidu. Neduni,jogos ba kasu ne´e tenke hahu dadaun ona ho JLG no bele sei atinji tan figura sira ne´ebe maka potencial ba kandidatu ba Presidencial iha 2012. Hein tan se???

*Xefi Departementu Juridiku NGO Tur Hamutuk!

Atualidade: HIstoria de TIMOR e mais Outros - Rene Pelicier

04/08/2010 atualizado às 2:38

José Pedro Castanheira (texto) e Tiago Miranda (fotos)

17:10 Segunda feira, 2 de Agosto de 2010
  
René Pélissier : "Falar de cinco séculos de colonização portuguesa é uma burla!" É um dos mais importantes historiadores estrangeiros da moderna colonização portuguesa. Estudou a conquista militar de Angola, Moçambique, Guiné e Timor. A viver perto de Paris, tem uma biblioteca de 12 mil volumes e gostaria de escrever uma bibliografia crítica de tudo quanto foi publicado."
Convidado a participar num colóquio no ISCTE, em Lisboa, o historiador francês René Pélissier deu uma longa entrevista ao Expresso.

O seu último livro 'a solo' chama-se 'Timor em Guerra. A Conquista Portuguesa?
Os portugueses têm uma história romanceada da colonização portuguesa em Timor. Teriam sido, no essencial, a igreja e os missionários os únicos a contribuir para a implantação da colonização portuguesa.

O que não é verdade!
Pois não. Foi uma conquista brutal, efetuada pela maior parte dos governadores e sobretudo pelo célebre José Celestino da Silva, que foi um homem excecional na história colonial portuguesa.

Foi uma exceção em todo o império?
Creio que sim. Não tenho a nomenclatura de todos os governadores de todas as colónias, mas foi o homem que esteve no poder em Díli durante mais tempo (14 anos). Tinha a proteção do rei D. Carlos (até ao seu assassínio), mas quando foi da sucessão foi afastado do poder por D. Manuel. Tinha demasiados inimigos. Era um homem ativo, que tinha como principal objetivo na vida entrar na História como o primeiro governador de Timor a ser dono de todo o território. Conseguiu-o por meios extraordinariamente brutais.

'Cortar as cabeças contra os maus espíritos' Sanguinários?

Sim. Tinha poucos soldados moçambicanos mas reuniu em 24 campanhas 60 mil timorenses e mandou cortar muitas...... cabeças?

Exato. Não foi mais sanguinário que outros governadores, mas para conseguir a adesão dos "arraiais" - as tropas supletivas timorenses -, tinha de lhes dar qualquer coisa. Como não tinha dinheiro, havia que dar uma compensação material - o direito de se apoderar dos cavalos, porcos, vacas, etc. -, mas também mística, digamos. Isto é: cabeças cortadas, que para os guerrilheiros constituíam uma espécie de defesa sobrenatural da sua própria aldeia. Cortavam as cabeças e encastravam-nas nas tranqueiras - uma defesa mágica contra os maus espíritos e contra os inimigos que, por sua vez, também queriam cortar as cabeças dos habitantes da aldeia. Era uma espécie de salvaguarda. José Celestino da Silva era um que também ambicionava enriquecer.

Conseguiu-o?
Sim. Quando havia uma vitória num reino com muito terreno para o café, ele requisitava os ditos terrenos para lançar uma ou várias companhias agrícolas, de que era sócio. Com os vencidos não decapitados, utilizava o trabalho forçado. Transformava-os praticamente em escravos, que cultivavam café para si, a troco de uma pequena 'gorjeta'.

Onde descobriu essas histórias?
Não foi uma verdadeira descoberta. Os raros especialistas de Timor já a conheciam. Encontrei isso nos testemunhos publicados pelos próprios governadores. Em 1896, o primeiro relatório sobre uma campanha em Timor, conta como mataram cerca de 700 pessoas em 1895 - cortando as cabeças. É um livro trágico, que não esconde a verdade, publicado para contrabalançar o prestígio mediático de Mouzinho de Albuquerque, que era o grande herói de Moçambique. Julgo que aceitaram publicar os relatórios dos oficiais de José Celestino da Silva, que era o novo e longínquo herói de Timor, para mostrar que nos confins do Império também havia um homem que tinha a situação militar bem controlada. A conquista continuou ainda em 1900, contra o maior regulado que era o Manufai, onde estava a alma ou o coração da resistência à colonização. Foi uma conquista muito dura, primeiro contra o liurai D. Duarte, e depois contra o seu filho D. Boaventura, que se tornou o pior inimigo dos portugueses durante a I República. Foi uma guerra atroz. Oficialmente houve 3424 mortos. Não é verdade - calculo que tenham sido 15 a 25 mil timorenses mortos, seja em combate, seja à sede, seja sobretudo pela cólera. A conquista acabou em 1913 pelo esmagamento de todas as chefias. A colonização de Timor não tem nada a ver com a mitologia do Estado Novo, nem com a de agora. É preciso olhar a história colonial com os olhos bem abertos.

O primeiro a estudar a moderna colonização portuguesa Timor foi a última colónia que estudou?

Foi. Quando comecei, fui o primeiro investigador francês a estudar a colonização portuguesa moderna, posterior aos Descobrimentos, à Índia e ao Brasil...

Porque escolheu Portugal?
Porque gosto das descobertas pessoais. Tenho uma alma de descobridor, de explorador. Cheguei um pouco tarde: tudo já fora descoberto geograficamente. Mas descobri um mundo que estava completamente fechado aos não-lusófonos pela propaganda, que exaltava os cinco séculos de colonização portuguesa.

O que está longe de ser verdade.
Justamente. Mas era preciso prová-lo e demonstrar. Tinha que encontrar uma chave para destruir o mito. E a única chave que estava em meu poder era fazer a história militar da conquista. Avancei num terreno completamente ignorado pelos não-lusófonos.

Creio que começou por Angola.
Em 1965. Angola era difícil para mim.

Veio a Lisboa?
Sim. O Arquivo Histórico-Ultramarino não estava aberto para os que queriam estudar a época mais recente. Mas não mo disseram frontalmente. Como eram muito hábeis, o diretor disse-me que podia vir ao Arquivo consultar unicamente os livros! Só que, para isso, podia ir a Sociedade de Geografia... Não pude fazer nada e expliquei na minha tese que não tivera acesso ao Arquivo Histórico Ultramarino. Mas os militares deram-me acesso aos arquivos militares na medida em que iam sendo desclassificados. Aproveitei e encontrei coisas que ninguém tinha encontrado antes de mim, como o fim da conquista dos Dembos.

Os relatórios de Paiva Couceiro e João de Almeida. Teve que aprender português?

Sim, em Portugal. Nunca aprendi propriamente. Comecei por ler e conversar. E conversando apanhei um pouco da língua. Os militares da época da conquista do Terceiro Império escreviam e publicavam muito. Foi a minha salvação.

Literatura de memórias e das campanhas.
Exatamente. Não apenas Mouzinho de Albuquerque, mas António Enes e muitos outros. A conquista não foi propriamente um caminho que levasse à santidade: não havia apenas rosas nessa história. Em 1904, mesmo em 1907, a Angola realmente portuguesa representava no máximo 1/10 do território atual. E isso não era confidencial. Estava escrito em "Angola Dois anos de Governo", do governador Paiva Couceiro, um documento notável. João de Almeida, que foi o seu braço direito, contou as suas próprias campanhas. Fez o seu trabalho de conquistador, normal na época. Se empreendeu, a partir de 1845, 180 operações militares, isso significava que a colónia não estava pacificada. Esta foi a chave que demonstrou a falsidade do slogan "Cinco séculos de colonização portuguesa em Angola". Antes de meados do sec XIX não havia propriamente dito uma colonização portuguesa, salvo em Luanda, no corredor do Cuanza até Malange, em Benguela, Moçâmedes, Novo Redondo e pouco mais. Todo o resto tinha de ser conquistado.

Visitou Angola?
Não sou um historiador militante ou partidário de uma causa - nenhuma. Nada disso. Obtive licença para visitar Angola em 1966. Já tinha escrito pequenas coisas e viram que não era um adversário da colonização. Realmente não sou. Sou, isso sim, um adversário do mito da colonização, o que é diferente. Visitei praticamente 13 distritos (em 15 que havia na época), vi a situação, que era favorável a Portugal do ponto de vista económico. É incontestável: Angola nunca foi tão próspera e rica como na véspera da morte da colonização portuguesa.

'Não partilho do entusiasmo por Mouzinho de Albuquerque'

Creio que é uma verdade indiscutível.
Indiscutível. Na minha opinião (que não é a opinião de um propagandista e que expus no livro "História de Angola", com Douglas Wheeler), a situação era instável mas provisoriamente favorável aos portugueses. Fiz a minha tese de doutoramento em dois volumes sobre Angola. O primeiro é sobre a conquista, que foi traduzida para português pela Estampa, "História das Campanhas de Angola". O segundo volume, com 700 páginas, ainda não foi traduzido; chama-se "La colonie du Minotaure". E o Minotauro é a colonização portuguesa que devora as suas vítimas africanas. Como sou um homem que ama a descoberta, com alma de explorador, e não queria ficar a vida toda a estudar Angola, passei a Moçambique. Comecei em 1977. A conquista de Moçambique são essencialmente as 150 campanhas ou operações mais importantes nos séculos XIX ou XX - o que significa que não se pode falar de "cinco séculos de colonização". Seria uma burla!

A mesma tese de Angola...
É preciso ser verdadeiramente cego, ou não querer olhar a verdade de frente. Terminei Moçambique em 1983 e continuei pela Guiné. Mais pequena, mas um país relativamente mais difícil de conquistar, em razão da geografia, do clima e da resistência dos guineenses, gente que não estava disposta a submeter-se sem ser vencida.

O grande herói da colonização de Angola foi Paiva Couceiro?
Não há verdadeiramente um herói. O melhor organizador da conquista durante a Monarquia foi Paiva Couceiro e o seu braço-direito, João de Almeida. A conquista do Sul foi "épica" entre 1885 e 1915.

E em Moçambique?
Não partilho do entusiasmo por Mouzinho de Albuquerque. Em Angola, não havia a premência de Moçambique, a braços com as ambições de Cecil Rhodes, dos britânicos e até dos alemãos, que olhavam, a partir do norte, o que podiam apanhar dos portugueses.

A pressão de Cecil Rhodes sobre Moçambique

Em Angola não havia esse tipo de problemas.
Havia o problema dos alemães e o seu domínio do Sudoeste africano. Mas a pressão alemã era inferior à de Cecil Rhodes, que queria conquistar a Rodésia e aceder ao mar através da Beira. Quem teve a visão mais clara foi António Enes. Enes era um civil: era um autor dramático, foi diretor da Biblioteca Nacional em Lisboa e ministro, e tinha uma conceção relativamente eficaz sobre a organização da conquista. Não tinha poder militar, mas encontrou entre os seus oficiais intermédios gente corajosa e soube ampliar exageradamente a ameaça do Gungunhana. O Gungunhana era um imperialista africano - não há que ter vergonha em dizê-lo. Agora é um herói em Moçambique - cada país encontra os heróis onde pode. Mouzinho de Albuquerque conseguiu o feito apreciável de se apoderar da pessoa de Gungunhana sem resistência, em Manjacaze. Isso deu confiança aos oficiais portugueses, que se batiam com poucos meios e homens e com pouco espírito de organização. Perceberam que, uma vez vencido o Gungunhana, podiam apoderar-se de todo Moçambique - e fizeram-no, lentamente. No início da I Guerra Mundial, o essencial de Moçambique estava conquistado, exceto a parte Norte, os atuais Cabo Delgado e Niassa, que pertenciam a uma sociedade privada comercial, uma pura sociedade de predadores. Os acionistas eram sul-africanos, alemães, franceses, etc. e apenas o presidente era português.

Seguiu-se o estudo da Guiné...
Cheguei à Guiné com muita dificuldade. Porque é muito complicada, ao lado de Angola...

Mais difícil que Angola?
Sim. Quando estudei Angola, tinha uma vantagem: salvo no Sul e no Noroeste, não havia muitas relações (em termos de pesquisa) com os territórios vizinhos. Enquanto a Guiné está completamente rodeada por territórios franceses, pelo que era necessário absorver a história dos povos que também habitam o Senegal e a Guiné Conakry. Fiz, assim, o conjunto das três colónias continentais que nunca tiveram cinco séculos de colonização, que existiu unicamente em Cabo Verde, São Tomé e Príncipe, e Goa e territórios adjacentes. E mesmo Goa estava dividida, até à véspera da conquista indiana, em duas partes: as velhas conquistas (um território muito pequeno) e as novas conquistas, feitas no fim do Sec. XVIII. Só me faltava a última colónia onde houve grandes combates: Timor, que acabei em 1996. Depois tive problemas de saúde e pessoais, que me obrigaram a trabalhar mais lentamente. Estabeleci, depois, em termos cronológicos, uma síntese das quatro histórias separadas. Associando as várias conquistas, demonstrei que no principio do sec. XX Portugal esteve em guerra permanente e simultânea em vários territórios. O que impressiona, uma vez que o país era pobre - o Portugal do fim da monarquia não se podia comparar à Bélgica do rei Leopoldo. Portugal é, indiscutivelmente, o país que mais se bateu, e mais tardiamente, para obter o seu terceiro Império. O que foi trágico para Portugal é que, à conquista, não se seguiu uma administração estável. Faltou dinheiro, homens e espírito de continuidade. E isso custou muito caro: era preciso reconstruir perpetuamente. Norton de Matos escreveu, num dos seus relatórios, que "não sabemos colonizar..." Exagerava um pouco, mas havia grande parte de verdade nisso. Fez falta uma continuidade do esforço colonial.

'A República liquidou as elites africanas'

E a República?
Coitada! Continuou a mesma política, não tendo sido nem mais gentil nem mais reformadora... Liquidou as elites africanas - não no sentido de as ter morto, mas abafou os primeiros movimentos nacionalistas.

Visitou todas as colónias?
Visitei Angola três vezes - a última, em 1973. Não fiquei apenas em Luanda; fui a Teixeira de Sousa, Cazombo, Gago Coutinho, Cuito Cuanavale, Mavinga, Serpa Pinto...

Vejo que tem uma memória fantástica...
Um pouco... Visitei todos os distritos, menos dois: o Zaire e o Kuanza-Sul.

Quem financiou?
Em 1966, a Junta de Investigações do Ultramar, dirigida por um homem notável: Carlos Cruz Abecassis. Foi honesto comigo e eu com ele. Escrevi um livro que se chama "Explorar. Voyages en Angola et autres lieux incertains", em que descrevo a visita à prisão de S. Paulo, em Luanda, com São José Lopes, o diretor da PIDE em Angola.

Conheceu-o?
Fui até lá. Fez-me visitar de noite a sua prisão que estava vazia.

Vazia?
Não sou ingénuo. Se há historiador ingénuo, não sou eu. Estava quase vazia. Fui depois ao campo de concentração de Missongo; vi os prisioneiros, falei com eles, fiz um pequeno inquérito sobre as origens religiosas e políticas; os portugueses tinham sido astutos e hábeis, tinham misturado os FNLA com os MPLA para ter 'bufos' dos dois lados... Não se deve desprezar a astúcia dos portugueses. Há autores estrangeiros que o fazem. Eu não. É preciso reconhecer qualidades aos portugueses. Ninguém consegue aguentar três guerras durante 14 anos, em dois milhões de quilómetros quadrados insalubres, sem ter uma resistência fora do comum. Os seus adversários, salvo o PAIGC, não estavam tão bem organizados nem eram tão numerosos como a FLN argelina contra a França - mas, apesar disso, é preciso tirar-lhes o chapéu. E eu tiro-o. Mas eles estavam militarmente num beco sem saída.

Reportagem mal-tratada pelo 'Le Monde'

Visitou Moçambique?
Duas vezes. Paguei uma vez, mas não vi muita coisa, fui apenas à Beira, Lourenço Marques e Gaza. A segunda foi em 1973; paguei a viagem até África e na Beira fiquei a cargo das autoridades militares e da administração. Visitei Tete (pouco depois do escândalo do massacre de Wiriamu), Metangula, Vila Cabral, Nangade (no Rovuma). Escrevi um artigo para o "Le Monde" sobre Nangade, que aliás foi mal-tratado por um jornalista da redação, que cortou o que eu dizia de bem dos portugueses, acusando-me de ser um propagandista da causa colonialista...

Visitou a Guiné?
Nunca. O que era normal. Gosto dos jornalistas, porque põem perguntas embaraçosas. E na Guiné sabiam que eu poria questões muito embaraçosas, a que não poderiam responder sem violar completamente a verdade.

Visitou algum destes países depois da independência?
Nunca. Nunca fui à África lusófona depois da independência. Fui a Goa por minha conta em 1979 e verifiquei que estava marginalmente mais desenvolvida que no tempo dos portugueses.

Todos os seus livros estão traduzidos para português?
Não e isso é uma pena. Tenho cinco livros e meio traduzidos para português (ao todo, cerca de 3500 páginas). Sou provavelmente o único historiador estrangeiro a ter cinco livros traduzidos em português: "História das campanhas de Angola", "História de Moçambique", "História da Guiné", "Timor em Guerra" e "As campanhas coloniais de Portugal" (que é a síntese dos quatro). E escrevi, juntamente com Douglas Wheeler, "História de Angola".

Que foi o último a ser traduzido.
Sim. O "Minotauro" nunca foi. Procuro um editor, mas são mais de 700 páginas. Não é apenas a guerra em 1961, é também a administração portuguesa nas véspera das revoltas.

Recensões sobre livros publicados em 52 países

Você é conhecido por ser um máquina de ler...
Sou um explorador do passado.

Quantos livros leu sobre as colónias portuguesas?
Sobre Moçambique, mais ou menos mil livros e artigos; 1100 sobre Angola, pelo menos 400 sobre a Guiné e mais de 300 sobre Timor.

Fez recensões sobre todos esses livros?
Não. Li e utilizei-os para compor os meus próprios livros. Além disso, publico recensões de livros recentes sobre a colonização portuguesa moderna (os cinco PALOP e Timor) e um pouco sobre Goa e Macau. Publiquei mais de três mil recensões desde 1964. É um serviço de informação para o público.

Publicou muitas recensões na "Análise Social". Porque acabou?
Não fui eu que interrompi a minha colaboração. Gostaria bem de a manter. A revista mudou de programa, depois de ter publicado 27 crónicas bibliográficas minhas. E a tradução custava dinheiro!

Em que línguas lê?
Francês, português, espanhol, catalão, italiano, inglês, alemão, holandês (aprendi por causa de Timor) e um pouco de dinamarquês. Quando não leio uma língua, peço ao autor que me envie um resumo, o que já aconteceu com livros escritos, por exemplo, em finlandês, checo e polaco. O mais exótico que recensei foi o primeiro livro em hebraico sobre Angola, da primeira embaixadora de Israel em Luanda.

Escrito em hebraico?
Eu não leio e pedi à autora que me desse um apanhado. Tenho recensões sobre livros publicados em 52 países - na Índia, Nicarágua, Colômbia. Rússia, Roménia, no país basco (sobre missionários em Angola), etc.. É uma cobertura internacional... Publiquei parte dessas recensões num livro enorme (748 páginas) chamado "Angola, Guinées, Mozambique, etc. Una bibliographie internationale critique (1990-2005)". Às vezes muito crítica.

Uma biblioteca com 12 mil títulos 

Está a escrever para revistas portugueses?
Tento, mas é muito difícil. Enquanto crítico, preciso que os meus trabalhos sejam publicados rapidamente. É a mesma atitude que um jornalista: é preciso que saia rápido, atendendo às motivações do editor.

Ouvi-o falar sobre Angola. O que contou foi uma autêntica reportagem jornalística...
Sim. Vocês fazem o mesmo trabalho que eu, mas com uma faca na garganta: o tempo e, por vezes, o chefe-de-redação. Eu tenho bastante mais tempo e menos constrangimentos.

O historiador também é um jornalista?
Não. Eu estou na fronteira. Sou um homem curioso e sistemático. Em França, um grande jornalista é o que trabalha num grande jornal. Eu não trabalho em nenhum jornal e só o faço para pequenas revistas confidenciais, que geralmente não interessam aos editores comerciais. Pelo que sou eu que todos os anos compro uma centena de livros para a minha biblioteca. Além dos livros enviados para a comunicação social, que analiso sempre.

Quantos volumes tem?
Doze mil. Incluindo livros sobre a Índia e Macau e sobre os territórios espanhóis de África, área de que também sou especialista. Unicamente para o período 1840-2010.

'Um bom livro é o que me traz coisas novas'

Tem esses livros todos em sua casa?
Sim, mas não há mais espaço! Gostaria de fazer uma coisa útil para as gerações futuras: uma bibliografia crítica de tudo quanto foi publicado em livro sobre Angola, Moçambique, etc. a partir de 1840. Mas isso custa uma fortuna.

Qual foi o melhor livro que leu sobre as colónias portuguesas?
É uma escolha difícil. Talvez o do americano John Marcum, sobre Angola, em dois volumes e alguns do grande Charles Boxer até 1825.

E de autores portugueses?
Há muitos, visto que também leio romances, na condição que falem da situação e do drama colonial. Enquanto historiador, destaco o livro de António Monteiro Cardoso, "Timor na Segunda Guerra Mundial: O Diário do Tenente Pires". Gosto também de um precursor que escreveu a primeira história séria de Angola, chamado Ralph Delgado; era um autor colonialista, mas com visão de historiador e fez um trabalho de pioneiro. E eu respeito os pioneiros.

O que é, para si, um bom livro?
Se um livro me traz coisas novas, considero-o bom; se me traz muitas coisas novas, é excelente, qualquer que seja a tendência política do autor. Como não tenho nenhuma opção política, se fizer bem o seu trabalho, não tem nenhuma importância que seja de esquerda ou de direita. Desde que faça bem o seu trabalho...
Versão integral da entrevista publicada no Expresso de 31 de Julho de 2010, Caderno Atual, páginas 38 a 40