| Filipe Rodriguês Pereira)* Iha fulan hirak ne’e nia laran populasaun Dili komesa sente tauk tamba mosu tiruteios (kilat tarutu) iha Dili laran. mosu tiruteios iha Komoro, Becora, Bebonuk, Mascarenhas no fatin sel-seluk tan iha Dili laran. tiruteios nebe’e havitima ona vitima ida iha Bidau-Santana no Fatuhada. Ho aktus tiruteios ne’e populasaun komesa hanoin hikas ba kotuk, katak iha tinan 2006 mosu mos tiruteios hanesan agora daudaun akontese iha Dili laran, gerra civil iha tinan 1975 hahu’u mos husi tiruteios hanesan ita rona daudaun iha fulan hirak ne’e nia laran. |
Aktus tiruteios iha tinan ne’e hahu’u husi aksaun grupu-diskonhsidu nebe’e husi inisiu halo aksaun krimi ho kareta pajero nebe’e choke no ta’a ema nebe’e kalan la’o iha dalan, aktus pajero ne’e mosu depois de Unmit deklara atu hakotu ninia missaun iha 2012. Maski akontesimentus hirak temi daudaun ne’e akontese dala hirak maibe governu liu husi instituisaun polisial no inteligen ladauk konsege identifika ka kaptura ema ka grupu ida hodi husu sira nia responsabilidade.
Hare ba aktus krimninal iha leten, liliu aktus tiruteius nebe’e ikus ne’e mosu maka hamosu kestaun, karik aktus ne’e nudar nakar baibain ka iha motivu politika ruma?
Resposta simples ba primeira kestaun dalaruma ita bele dehan katak sei la iha ema ida mak nakar hodi hakarak hasa’an risku nebe’e bo’ot iha nia vida, tiru ema ou halo tiruteios tamba deit razaun nakar an sich. Maibe, sosiadade politika iha nasaun ne’e hare katak aktus tiruteios iha ligasaun ho intereses-politikas. Hanesan temi ona iha leten aktus krimi liu husi aktus kareta pajero mosu depois de Unmit deklara atu hokotu ninia missaun iha 2012, aktus tiruteios akontese ho tensaun ida a’as wainhira doadores sira hala’o hela enkontru iha Dili. No mos, aktus tiruteius ne’e mosu iha eventu politika ida nebe’e mosu figura potensia balun hakarak kandidata-a’an ba Prezidente da Republika iha eleisaun 2012. Kandidatu ida sente ‘ameasadu’ ho kandidatu seluk nia prezensa.
Hakerek’nain hakarak dehan, kualidades krimi hanesan temi iha leten karik mosu relasiona ho eventu politika iha rai laran. Aktus krimes liu husi tiruteius ka forma seluk nebe’e mosu semppre hamutuk ho eventu hirak hanesan temi iha leten, tambane’e ikus publiku buka hakait aktus krimes refere ho kompetisaun politika iha rai laran no aktus krimes ne’e bele mosu tamba mos iha intereses-politika ruma husi rai leur.
Wainhira mak aktus tiruteios hanesan temi iha leten mosu tamba intereses politika maka sei la taka probabilidades aktus hanesan sei akontese pre no pirante eleisoins geral nebe’e sei halo iha 2012 mai. Tamba tuir Hakerek’nain aktus nebe’e temi iha leten hatudu katak politiku Timor-Leste sei kontinua habitua-a’an uza kilat hodi kompete no kombate malun duke uza kompetisaun de ideias. Mos, wainhira habitua-a’an atu buka kombate imajen-ideias ho kilat maka politiku sira iha tendensia atu buka subar no uza kilat ka utiliza kilat’nain (militar/polisia) hodi alkansa sira nia objektivu politika. Maibe, utilizasaun kilat ho objektivu politika iha kontestu nasional sei la la’o ho buras wainhira individualmente ka institusionalmente militar no polisia tau a’an neutral iha jadres politika nasional. Liu neutralidade militar no polisia maka sei hamate espasu grupu-diskonhesidu nebe’e mak ik-ikus ne’e hamosu aktus tiruteios hodi havitima populasaun iha nasaun ne’e nia laran.
Relasiona ho tiruteios, informasaun nebe’e namlekar iha populasaun nia let dehan katak, primeiru, tiruteios ne’e mosu tamba iha grupu-intereses balun uza kilat restu husi akontesimentos tinan 2006 nebe mak estadu sidauk rekolha hotu, segundu, uza kilat nebe tama illegalmente husi rai-seluk. Terseiru, sala uza kilat legal nebe’e iha PNTL ka F-FDTL tamba ladauk iha gestao das armas ka weapons management nebe’e diak.
Weapons management nebe’e diak tenki mai husi governu no estadu. Governu no estadu presiza kria regulamentu hodi regula utilizasaun kilat no munisoins. Wainhira halo komparasaun entre F-FDTL no PNTL sobre potensia sala uza kilat, maka dalaruma membros husi instituisaun PNTL iha liu tendensia atu sala uza kilat tamba instituisaun PNTL rasik legalmente ladauk define membros PNTL ho deviza sa deit mak bele lori ka ka’er kilat/pistola, prezente kuaze membros PNTL hotu lori kilat, no instituisaun PNTL ladauk mos hari palhol ruma atu asegura no kontrola kilat no kartus iha instituisaun PNTL nia laran. iha ne’e weapons management sai nudar necesidade imediata ida atu halo atu nune’e bele hase’es membro F-FDTL no PNTL uza sala kilat no kartus. Governu ka estadu tenki iha uluk good will ida atu “rekolha” kilat no munisoins nebe’e sidauk maneija ho diak iha instituisaun PNTL nia laran antes de halo operasaun konjuta F-FDTL-PNTL. Karik la’e no relasiona ho informasaun nebe’e mak dehan mos katak tiruteius mai husi kilat legal nebe’e sala ninia utilizasaun maka implementasaun operasaun konjunta F-FDTL-PNTL sei opera-a’an rasik.
Relasiona ho aktus tiruteius no planu operasaun konjunta, Hakerek’nain hakarak sugere mos atu dahuluk governu no estadu tenki hala’o operasaun inteligen ho maduru atu nune’e bele detekta ka indentifika motivus no suspeitus husi aktus tiruteius nebe’e mosu iha nasaun ne’e. Bazeia ba informasaun ka data intelijen nebe’e validu maka estadu buka atu tetu, karik presiza hala’o duni operasaun tama-sai bairro ka hili hodi hala’o operasaun ho tipu seluk. Hakerek’nain sente konfuzu, tamba foin dadauk iha parte ida governu liu husi Sekretariu Estadu Siguransa rekonhese katak SNI (Servisu Nasional Intelijen) nia servisu seidauk maksimal hasoru aktus tiruteius refere, maibe iha parte seluk governu-estadu iha planu atu atoa situasaun ne’e liu husi operasaun konjunta F-FDTL-PNTL. Halo operasaun ida sem dadus intelijen nebe’e kredibel?! Operasaun konjunta presiza halo bazeia ba rezultadu analiza data intelijen nebe’e validu, se la nune’e maka dalaruma sei akontese mak paniku massivu iha populasaun nia let tamba deit operasaun konjunta, maibe kilat nebe’e mak sai nudar objektivu operasaun nian nunka mais atu hetan. ***End***
)* Observador Politika no Sosial, Sobrevivente husi Komite 12 de Novembro, no Dosente iha Programa Postgraduasaun, Universidade da Paz, Dili.
