Entrevista Eskluziva ho Sekjer CNRT; “Xanana Lakohi Pipeline Ba Australia”

Jornal Nacional Diário

By João da Silva

Presidenti partidu Congreso Nasional Rekonstrusaun Timor (CNRT) aktual Primeiru Ministru  Kay Rala Xanana Gusmão nia pozisaun ba rikusoin Timor Leste, pipeline greate sunrise maka, nia lakohi pipeline ba Australia, maibe tenki mai Timor Leste, tanba ne’e Timor Leste nia rikusoin.

Hanoin konaba pipeline greate sunrise, tuir mai Jornalista Jornal Nacional Diario (JND) João da Silva intrevista ho Sekretariu Jeral (Sekjer) CNRT, Dionisio Babo (DB), Tersa (28/6) iha sede CNRT, Bairo dos Grilos, Dili.

JND; Hanesan partidu politiku, oinsa CNRT nia hare ba prosesu negosiasaun pipeline greate sunrise?

DB; ‘CNRT nia pozisaun desde inisio kedas, atu muda politika sira ne’ebe uluk sei plin plan hela katak, greate sunrise ne’e identidade nasional ba Timor Leste, tanba ne’e CNRT hamutuk ho maun bot Xanana ne’ebe agora prejide Governu, deside katak, pozisaun CNRT nian sei la muda atu dada pipeline mai Timor i maun bot Xanana lakohi rikusoin ne’e ba Australia. Uluk ema hotu-hotu duvida i iha parte Australia nian ho Woodside fo bebeik komentaria katak, teknikamente, legalmente no politikamente laiha baze atu dada pipeline ne’e mai Timor. Tanba ida ne’e maka, mosu inisiativa atu kria ajensia regulativa hanesan Autoriadade Nasional Petrolho (ANP).

Iha ANP laran, ita hatama Timor oan barak hodi haruka ba tuir treinamentu no halo preparasaun, liu husi buat sira ne’e hotu, ohin loron ita iha ekipa teknika Timor ida hanesan ajensia rekulatoria, mais teknikamente mos sira kapasitadu teb-tebes hodi bele negosia ho Australia no Woodside, atu dada pipeline mai Timor’.

JND; Oinsa CNRT hanesan partidu ida nia apoia ba Timor oan sira ne’ebe halo negosiasaun ba pipeline?

DB; ‘Primeiru hau hakarak kongratula ekipa ne’ebe iha ANP no ne’ebe iha Sekretariu Estadu Rekursu Naturais nia okos, prinsipalmente Alfredo Pires, Komisariu negosiasaun pipeline husi Timor Leste Francisco Monteiro no sira seluk tan. Tanba, sira hotu halo servisu laos hatudu kapasidade intelektual deit, maibe sira hatudu kapasidade teknika, kapasidade negosia, ne’ebe makas teb-tebes i ida ne’ebe maka ema Timor nunka hare’e durante ne’e, hodi bele representa interese Timor nian iha negosiasaun ho kompania Australia nian Woodside.

Ho sira nia kapasidade ida ne’e maka, sira konsege fo konfiansa ba instituisaun hotu Estadu nian no mos fo konfiansa ba parseiros sira hanesan Australia katak, buat ne’ebe sira uluk koalia dehan legalmente no teknikamente labele, maibe agora bele ona’.

JND; nudar partidu politiku, CNRT iha votus konfiansa ka laiha ba Timor oan sira ne’ebe partisipa iha negosiasaun pipeline?

DB; ‘CNRT fo konfiansa tomak ba iha Timor oan tekniku sira ne’ebe profesional teb-tebes no kapasitadu teb-tebes, ne’ebe servisu hela agora. Konfiansa tomak ida ne’e maka, durante ne’e CNRT fo liu husi nia Presidenti partidu ne’ebe agora prejidi hela Governu ne’e, atu desenvolve no aumenta tan kapasidade Timor oan sira nian hodi bele dada pipeline ne’e mai Timor Leste.

Ita iha Timor ne’e maka, tanba politika, ne’ebe balun kritika tun no kritika sa’e, maibe modelu transparansia no jestaun ba minarai ne’e rasik, mundu internasional rekuinese tiha ona i ANP no ita Governu rasik agora, iha nasaun balun iha mundu konvida sira hodi ba hanorin no fahe esperensia ita nian ba sira, konaba oinsa maka jere minarai no rikusoin iha sira nia rain’.

JND; Oinsa CNRT nia akompanhamentu ba lider maximu CNRT Xanana Gusmão nia pozisaun ba rikusoin Timor Leste?

DB; ‘Hanesan hau dehan tiha ona katak, desde uluk, agora no ba oin, CNRT sei la muda politika atu dada pipeline mai Timor Leste. Agora ita iha tan tiha ona provas katak, hatudu viabilidade ekonomika, politika, legal no teknika, ita bele, tanba ne’e maka agora, ita tenki halo esforsu nafatin atu dada duni pipeline ne’e mai ita nia nasaun.

Laiha tan ona razaun ba sira seluk hodi desmente katak, pipeline labele mai. Ne’eduni situasaun sira ne’e hatudu katak, ita iha Timor oan ne’ebe maka iha kapasidade barak no makas liu tan ona atu dada pipeline mai Timor. Ita nia pozisaun atu dada pipeline ne’e mos mundu internasional rekuinese ona i to’o sira bolu tan ita ba fo treinamentu ba sira hanesan Guine Bisau no nasaun sira seluk iha Afrika, ne’eduni CNRT nia politika maka sei la muda katak, pipeline ne’e tenki mai Timor Leste’.

JND; konaba pipeline, CNRT iha apelo ba partidu politiku sira?

DB; ‘CNRT hatene iha partidu politiku balun maka apoia politika ida ne’e, balun sei pesimista, laos katak sira lakohi pipeline mai Timor Leste, tanba balun sira hare husi parte ekonomia no razaun oioin tan. Maibe buat ida pipeline ne’e identidade Timor nian, ne’e hanesan mos buat ne’ebe maun bot Xanana uluk koalia bebeik katak, uluk ita funu ba ukun rasik an i agora ita funu atu liberta ita nia’an, husi kiak, mukit, hamlaha, nakukun no buat sel-seluk tan. Hau hanoin ba partidus politikus sira apoia inisiativa Governu nian, atu dada pipeline mai Timor Leste’.

JND; partidu CNRT nia hare, se pipeline mai Timor Leste, nia inpaktu ekonomia ba Timor Leste iha ka lae?

DB; ‘Pipeline mai Timor Leste, iha nia inpaktu ekonomia bot teb-tebes, tanba sei fo vantajen ekonomia bot teb-tebes ba ita nia rain. Sei fo mos kresimentu ekonomiku diak no mos distribuisaun rikusoin ida diak, tanba ne’e ita tenki louva nafatin servisu ne’ebe maka ANP halo i li-liu sira iha Rekursu Naturais hodi bele haforsa liu tan sira nia lobi sira ne’e no mos haforsa sira ia diskusoens sira ne’e ho kualidade diak ne’ebe sira hatudu tiha ona, para hodi bele dada pipeline mai Timor Leste’.

JND; Esperansa saida maka partidu CNRT iha ba negosiasaun pipeline?

DB; ‘Ita iha ona estabilidade ida ke’e ita bele garante, ita iha konfiansa politika husi povu ba iha lideransa nasional nasaun nian. Ita iha konfiansa makas ona husi ema estranjeiros ne’ebe hakarak mai investe iha ita nia rain, iklima politika ida ne’e ita tenki mantein nafatin, CNRT apela ba partidu hotu-hotu atu hanorin sira nia militantes, atu hateten ba katak, hanesan partidus politikus, ita hanesan parseirus hodi bele kompete atu hadia rai ida ne’e i ita laos kompete atu buka inimigu malu fali’.

JND; Tuir CNRT nia hare, saida maka bele hakuak partidus politikus?

DB; ‘Interese nasional ne’e inportante, tanba ne’e estabilidade ne’e xavi ba desenvolvimentu nasaun ida atu lao diak ba oin. Tanba ne’e, hau haktuir dala ida tan, ba ita Timor oan hamutuk, prepara infra-estrutura hodi prezerva ita nia identidade nasional, ita nia rikusoin, ita nia kultura no seluk tan tenki iha garante para labele iha tan ema seluk mai lohi ita’. 

Ba CNRT, buat ne’ebe inportante maka, estabilidade, rekonsiliasaun, unidade nasional, ho ida ne’e hotu sai hanesan plata forma hodi halo desenvolvimentu nasional’.****

PARTIDU FRETILIN TARA BANDEIRA HANESAN NAN-TEN: FRETILN-ALKATIRI LA RESPEITA SIMBOLO NASIONAL

By Mario Ximenes

TDF – Dili: Partidu FRETILIN-ALKATIRI, desde 2007, tara bandeira nebe sagradu tebes arbiru deit hanesan NAN-TEN no l afo valorizasaun liu ba síbolo rezistensia ne. Lia fuan sira ne hato hosi João da Silva, membru komunidade Lautem nebe dadalia ho jornalista TDF.

Akuntesementu sunu bandeira Fretilin iha area Mota Ulun, Becora-Dili iha loron Domingo, 19 Junu 2011 (Le’e Timor Post 21-22 June 2011) hatudo momos mai ita katak, ema barak nervus ho aktu Fretilin-Alkatiri nebe la konsidera bandeira nebe iha valor historiku tebes ba Timor Leste depois Ukun Rasik an. 

Ema Timor oan barak triste tanba Fretilin-Alkatiri (laos FRETILIN MOVIMENTO) nia hahalok hatuun no la fo valorizasaun ba bandeira refere. Ho prekupasaun maka’as João da Silva hateten katak akuntesementu refere iha tendensia atu estraga estabilidade rai laran, tanba Fretilin-Alkatiri rasik mak provoka ema hodi atu halo aat ba bandeira ne.

Tanba falta de respeito ne, mossu vandalism, no ikus mai Mari Alkatiri fo fali salah ba CNRT. Tuir Maria Lucia hosi Viqueque, “asaun ne’e hanesan fali atu soran Partidu historiku Fretilin no Partidu CNRT nebe lidera husi Lideransa historiku Xanana Gusmao” nebe hakarak soran Partidu maioria rua ne’e hodi estraga establilidade nacional”. Maske nune Jose apresia tebes maturidade politika Partidu CNRT nian hodi la monu iha tentasaun refere. 

Fretilin-Alkatiri tuir lolos hallo reflesaun atu dada fali bandeira no symbol rezistensia nebe, ema barak mate no ran fakar suli hodi defende, hodi ba tau iha uma lulik, no laos dada tun sae haensan nan-ten, rebo-rebo ba mai iha Timor laran.

Maria Lucia mos  hateten katak tempu dadaun ne’e Timor Leste prepara an atu halao festa demokrasia hodi ezerse direitu demokratika iha elisaun hodi hili Presidenti da Republika no Parlamentu Nacional ba terseira lejislatura iha tinan 2012. Tuir Lucia eventu ida ne’e importante tebes ba Timor Leste maibe mos kritiku no vulnerabel tebes ba konflitu. Ema balun nebe la hakarak Timor Leste sai hanesan nasaun bele kontinua buka atu estraga estabilidade nasaun nurak ne’e. Tanba ne, tuir lolos komite sentral Fretilin-Alkatiri tenki dada sai tiha buat sagradu ne hosi rai laran.

De faktu, bandeira ne to agora bara ma dada iha ai-leten iha Timor laran, no dodok, ba mai los no laiha ema mak interesse.

Tuir Antonio Ximenes hosi Suai, elisaun 2012 sei sai hanesan barometer ida atu koko kbiit no matenek Timoroan iha kontekstu konstrusaun Estado no Unidade Nacional. Komunidade Internacional no ONU sei tau matan maka’as ba ita nia prosesu elisaun 2012 hodi foti desizaun atu dada misaun UNMIT husi Timor Leste ka lae.

Tan ne’e Antonio husu ba Lideransa, militantes, apoiantes Partido Politika no povu tomak atu neon nai’n matan moris hodi tau matan ba estabilidade no partisipa iha festa demokrasia ho dame. Nia mos husu atuCNRT labele monu ba manipulasaun politik Alkatiri nian, no konsentra ba dejenvolvimento Nasional.