Dom. Basilio do Nascimento, Pr. Kostumi Sarani Labele Moris Hamutuk ho Kultura Korupsaun

Josefa Parada - Segunda, 27 Dezembru 2010 - SUARA TIMOR LOROSAE

DILI-Liu husi misa Santo Natal iha Igreja Katedral St. Antonio Baucau, Bispu Diocese Baucau, Mgr. Basilio do Nascimento, Pr (Dom Basilio) fanu sarani katoliku Timor Leste nia hanoin no fe, relasiona ho mudansa vida modernu nian oras nee, kostumi sarani nian no problema imoralidade ne’ebe buras maka’as iha rai ida nee.

Amo Basilio hatete, Natal nia objectivu bo’ot liu mak lori Nai Maromak nia Naroman ba ita ema, halo ita ema kumpriende ita nia moris rohan laek. Neduni presiza halo reflesaun klean no luan ba ita ida-idak konaba ita nia hahalok sarani, ita nia kultura sarani. “Nudar ema sarani, ita tenke hatete ba ita nia-an rasik katak, ita nia kostumi sarani labele moris hamutuk ho kultura violensia, ho kultura in-justica, kultura imoralidade, kultura korupsaun, kultura egoismu, kult ura iresponsalbilidade, kultura bobardor, kultura honestidade laiha, kultura sala ulun boot nian, kultura lokoan, kultura karakten, kultura sala foer, kultura hirusten, kultura lanuten, kultura laran moras no kultura barukten,” hatete Bispo D. Basilio do Nascimento iha ninia omilia Misa Kalan Natal iha Igreja Katedral St. Antonio Baucau, Sesta kalan (24/12), ne’ebe hetan transmisaun direito husi TVTL.

Dom Basilio fo hanoin hikas saida mak Natal. Natal katak “Ita nia maksoin nai Jesus Kristus moris’. Mundu tomak hanoin no selebra misterio nai Jesus nia moris. Tempu ne’ebe Maromak Oan halo an ba ema hodi mai soi mundu.

Tuir Amo Bispo Basilio, Santo Agustino resumi minteriu Natal nee ho liafuan katak “Na’i, Ita Boot halo ami moris ba Ita, no ami fuan sei la hakmatek wainhira lahatur nia an iha Ita Boot”. Amo Bispo hatutan tan, Na’i Maromak haraik-an hodi hatudu-an ba ema, hahu hanesan kosok-an babain ida. Nia moris iha familia babain ida nia leet, tuir familia babain ida nia kbiit hodi loke dalan ba ema kriatura no hodi kumpriende ita nia an rasik.

Cristo rasik nia liafuan iha evangelo, hanesan Sao Joao haktuir katak, “Imi moris iha mundu maibe imi laos mundu ne’e nian. Santo Irimeu eskolante ida Nai Jesus nia, hanorin konaba ministerio natal nian dehan hanesan ne’e: Maromak halo an hanesan ema, atu ita ema bele sai hanesan Maromak (nia oan). I ita hotu ne’ebe simu maromak nia ilas, ita sai kriatura ba eternidade, ba moris rohan laek”.

D. Basilio mos fo hanoin katak Natal Cristo nian nee, fo naroman ba ita ema nia moris. Maibe, ohin loron, mundu iha tendensi atu halo Natal sai deit festa boot.

Maibe laos festa atu hanoin Jesus Cristo hanesan Maromak. Kultura ho tradisaun mundu nian ohin loron, hakarak halo Natal sai deit tempu ida, atu ema hotu haksolok hetan ksolok no fo solok ba malu. Ita ha’ree religiaun no kultura, no sira ne’ebe lafiar iha Jesus Cristo, sira ne’e mos halo perzepio mesak bo-bo’ot, furak-furak, nabilan mesak. I rai balu, sira lafiar no lasimu Jesus Cristo, sira mos halo kompetisaun konaba prezepio.

Festa Natal, sai tiha tempu diak ida hodi halo publicidade boot atu bele fa’an buat barak, ne’ebe ema nia matenek foin inventa Jesus Cristo lasai Maromak oan, maibe sai ajente publicidade ba mentalidade konsumismu mundu moderno nian. Ita analiza karik, sinal sira ne’e, ita mos uza hodi fo hanoin festa Natal nian. Hanesa kartaun boas festa Natal nian, ita haruka ba malu kapas mesak, furak mesak, nabilan mesak, morin ho dekorasaun oioin, ho dezenhu oioin. Kartaun balu, hatudu mos milagre iha rai manas no maran boot hanesan Timor Leste nee.

Tanba rai manas no maran bot hanesan Timor Leste nee, kartaun balu mosu ho ita nia foho sira, sai mutin hotu. Natal mos, hanesan tempu atu halo ema balu nia imaginazaun sai buras. Kartaun balu, iha deit aihun. Iha lian Portugues ita bolu dehan Arvore de Natal. Kartaun balu iha deit fitun ida, balu fali hatudu deit ema balu nia oin ne’ebe reprezenta situasaun mundu ne’ebe ohin loron ita moris, maibe Jesus Cristo nia oin la mosu iha kartaun barak.

Neduni ita ha’ree katak, mundu ohin loron wainhira selebra loron Natal, ninia orientasaun dook husi sintidu Natal nian katak, ema gosta halo Festa Natal rame, maibe lalika hanoin konaba festa nia hun ne’ebe Maromak halo an ba ema hodi mai iha mundu. Neduni, Festa Natal ne’ebe tuir lolos sai festa sarani ida, agora sai fali festa zintiu ida bo’ot (materialistika) liu iha tempu moderno nee.

Timor Leste, tuir proporsaun ema ho rai dehan nasaun Katoliku ne’ebe bo’ot liu iha mundu. Iha ema milaun ida resin, tokon ida resin nia le’et, 97 % ba katolikus.

Hanesan nasaun katolika, halo simbolo no sinal barak kristianismu nian. Timor Leste nia simbolu cultural, sinal identidade nasional nian. Iha tempu hanesan nee, Timor Leste hatudu nia sinal sira ne’e. Iha tempu ikus ne’e, ita hatama tan sinal krisionismu nian iha tradisaun no kultura ba tempu natal.

Ohin loron, ita lao ba ne’ebe deit, ita hetan prezepio iha fatin hotu-hotu. Grupu ida-idak, povoasaun ida-idak, bairo ida-idak halibur hodi halo prezepio ho fuan ho laran, ho kontente, ho kapasidade oioin, ho ida-idak nia imaginasaun no ho kbiit.

Maibe keta haluha, ita ema ida-idak nia hahalok bele sai lalenok ba ema seluk para atu konhese ita. Maibe ita nia hahalok, sei hamrik fali hodi tesi lia ba ita rasik.

Ida nee hanesan autoridade moral ilegal liu husi konsiensia pesoal tanba nasaun ida-idak nia hahalok mak sai fali hanesan Lei, Juiz, testemunha no kritika hasoru povu ida iha nasaun ida nia moris wainhira nia lahalo buat ne’ebe nia hatudu.

Nasaun hotu hanesan Timor Leste, halo prezepio iha fatin hotu-hotu hodi hatudu Cristianismu iha rai ida ne’e. Hatudu Cristianismu nia naroman iha ema ida-idak nia hahalok, katak, ema nasaun ida ne’e simu duni naroman bo’ot.

Korupsaun bot

Iha rai ida, halo prezepio barak iha suku hot-hotu, ita sai bilaan tiha wainhira rona meus komunikasaun social hanesan radio, televisaun, no jornal. Ita rona husi debates sira iha Parlamentu, rona husi povu babain nia komentario ho halerik, rona husi lia anin to’o timor oan sira nia tilun, rona husi observadores internasional sira nia observasaun no halerik katak, iha Timor Leste korupsaun bo’ot teb-tebes.

Violensia domestika (oioin) i publika abuzu seksual labarik sira nian, laiha respeitu ba ema nia dignidade, moras ida mai husi seksualidade (HIV/AIDS bo’ot) no barak ba dadaun imfelisidade kazamentu barak tan, abortu ho prostituisaun buras ba bebeik, trafiku labarik sira nian ho prostituisaun juvinil kuda iha rai Timor Leste.

Foin dadauk ita hotu ha’ree husi televiasaun, Policia Dili kaer drogas husi grupus ne’ebe organiza jogos illegal, ita rona violensia iha grupu sira nia le’et boot tan, liu-liu iha joven sira nia leet. Imoralidade klean, i-reponsabilidade maka’as, egoismu forte, grupu balu ejiji atensaun no previzilejio bot, hodi ha’ree deit intrese privadu, i laos nasaun nian. Estadu fo osan atu hadia ponte ida, ninia rezultadu? Osan nabeen tiha, ponte mos atu nabeen tuir.

Sorti televisaun hatudu imagen, lae karik, ponte ho osan nabeen hotu, relatorio mai hodi dehan exekusaun 100 %. Ita lahatene, 100% nee, tanba osan mak nabeen ou tanba ponte monu, ou ponte laiha.

Iha fatin balu mos, grupu sira halo tiha prezepio, ba hemu tua lanu no halo fali violensia, hakanek malu iha prezepio nia laran.

Afinal halo prezepio atu hatudu sinal paz no harmonia ne’ebe kosok oan Jesus lori mai mundu maibe halo fali violensia. Karik ita nia prezepio, sai sinal ida katak, ita nia laran mesak mamuk deit, ita neon hanoin buat ida katak ita liman halo buat ida, maibe ita nia hahalok hatudu buat seluk konaba ita nia fiar ba Maromak.

Prezepio sira ne’e duni mak sei hatudu liman ba Timor oan sira. Ita nia hahalok mak sei foti akuzasaun konaba Timor Leste nia moral, konaba Timor oan ida-idak nia fiar, konaba sarani ida-idak nia kompreensaun, konaba minesterio natal nian.

Ita nia prezepio sira ne’e sai testamunha akuzasaun hasoru ita nia fiar ba Maromak no ba ita nia hahalok sarani. Afinal ita halo prezepio, tanba fiar iha ministerio inkarnasaun (Nai Maromak halo-an ba ema), ka ita halo prezepio hanesan babain iha tempu natal?. Tuir Amo Bispo Basilio konklusaun hirak ne’e mosu tanba ita haluhan ou lahatene ka lakohi hatene katak, Natal nudar tempu atu hanorin konaba maromak, atu hafoun mundu. Natal lori Nai Maromak nia naroman ba ita ema, kumpriende ita ema nia moris rohan Laek.

Prezenti Boot ba Ema

Iha area Surikmas no Osindo Dili, sarani atus resin partisipa misa Natal iha Kapela St. Antonio Surikmas Dili. Misa hahu oras 10.00 OTL, diriji husi Pe. Leandro M Alves. Iha ninia omilia, Pe Leandro hatete, festa natal hanesan festa moris ne’ebe Nai Maromak fo mai ita ba moris roha laek nian. Ida nee sai hanesan prezenti ida bo’ot teb-tebes husi Nai Maromak ba ema moris iha mundo.

Neduni selebrasaun festa natal, sempre lori ita hodi hanoin fila fali no hateke ba Nai Maromak no halo reflesaun ba ita ida-idak nia an nudar ema ne’ebe mak iha dignidade. Maibe, prezenti saida mak ita fo ba Nai Maromak?. “Ita tenke fiar Maromak, moris ho dame no hadomi malu. Ita hatudu liu husi ita nia hahalok”.

Pe. Leandro salienta tan katak iha sosiedade mosu hahalok ida ne’ebe hamihis ou halakon prezenti ne’ebe Nai Maromak fo mai ita.

Dala barak ita hanoin atu fo material ba ita nia oan sira, maibe ita haluha atu fo domin ba ita nia oan sira. Oan sira mos dala barak husu ba inan aman hakarak sosa roupa foun maibe haluha tiha atu hatudu domin ba inan aman. Iha leitura, Maromak fo hanoin mai ita oinsa Nai Maromak transforma sasan funu nian sai fali ba sasan ne’ebe ema uza ba moris hamutuk ninian, moris iha paz, iha domin no dame nia laran, buat sira ne’e hotu hetan transformasaun husi ita Nai Jesus Kristu, ne’e mak propeta isaiaz koalia katak lia nain lolos ne’e mak “Ita Nain Jesus Kristu” tanba iha nia mak iha lialos, nomos iha Nai Jesus Kristu mak iha Justisa no lia los, Amu Leandro salenta.

Iha segunda leitura ita rona oinsa mak moris iha Justisa ka iha hakmate nia laran Sao Palulo hakerek nia surat ba Titu, hodi dehan moris hakmatek tenke moris tuir Nai Maromak nia rahun diak, ne’e mak husik dala aat, tenke moris tuir Justisa no fiar ita Maromak bo’ot nia loron mak ohin ita selebra , tanba ne’e maluk sira “ita ne’ebe hanaranan nudar ema Kristaun diak, mai ita buka atu hakasan hatudu iha ita nia hahalok konaba Nai Maromak ne’ebe mak ohin klan “ita selebra” .

Entertantu, Xefi Estasun Kapela Surikmas Dili Lucas Mendonca Tilman hatete, Natal tinan ida ne’e lao hakmatek. Laiha problema. Mesmu iha problema balu, maibe lafo impaktu ba sarani sira atu tuir misa. Ne’e sinal diak ba sarani sira atu hametin fiar para labele monu ba babeur. Claudio Cardozo aumenta, Natal tinan ida ne’e prezepio mak barak maibe ema ba misa ladun barak. “Ita lahatene preokupasaun ba ekonomia ka ou tristi ho ekonomia, liu-liu foin sae mane sira barak ladun partisipa iha Misa Natal nian, satan misa babain iha Domingu,” nia kestiona.

Atu atu hadia mentalidade sira ne’e, nia dehan, perzisa servisu hamutu entre sarani sira ho igreja, Estadu ou governu, parte Religiaun, kultura, ekonomia, Sosial, Edukasaun no sira seluk, liu-liu mentalidade foin sae sira nian, se lae mak bele fo impaktu ne’ebe ladun diak ba setrasaun foin sae sira ba, nune’e bele apeita ba Nasaun no Igreja, nia salenta. */gus