Ikus-ikus ne’e ita akompanha intervensaun politiko nain sira nian iha parlamentu, apoiantes no militantes partidu politiko sira liu-liu opozisaun sira iha Facebook to’o ONG Nasional balun tu’ur lametin hasai liafuan oin-oin hodi akuza Governo AMP ho liafuan korupsaun, naoksaun, ect, a’at liu tan to’o hasai liafuan nebe ofende membro governo balun hanesan liafuan Autonomista, oportunista no seluk-seluk tan. Tuir hau nia opiniaun ne’e parte ida husi lalaok Demokrasia ita nia rai nian, tamba los duni katak ita hotu preokupa ba interese nasional, ita lakohi atu ema balun hodi sira nia interese privadu ka partidu nian hodi hariku matak sira nia a’an iha faze ukun rasik a’an ida ne’e. Hau sei lembra iha maluk ida (hau lakohi temi nia naran) iha Facebook hateten mai hau, “ema hotu iha direito atu espresa nia hanoin no opiniaun ba governante se-se deit, durante sira nia ukun”. Hau mos hatan ba nia katak opiniaun hirak ne’e importante naran katak labele joga agenda elite politiko balun nian. Tuir mai diskusaun sai manas liu no hasai liafuan sira oin-oin deit ona nebe lolos lamerese atu dehan (kompriende deit ona iha facebook nooooo…), ikus mai hodi liafuan badak hau dehan “ita konkorda atu la konkorda malu”. Issue hirak ne’e mos laos deit ona iha Facebok, maibe lori sai tiha kedas ba publiko liu husi jornal no iha diskusaun sira. Maluk balun mos komesa hakerek ona sira nia opinuan ka pontu de vista konaba issue hirak ne’e iha media no iha internet (Blogspot balun). Maibe ema hirak nebe temin nia naran (membro Governo sira balun) nebe sai alvo ba kritika hirak ne’e la sente ofende, liu-liu maun Bo’ot Xanana nebe nudar mos PM no ema resistensia ida la liga issue hirak ne’e. Sira hola pozisaun nonok alias cuek habis. Maibe atu oinsa ba mos ne’e interesente atu nudar publiko no povo babain bele akompanha no sani tuir saida mak akontese. Interesante tamba issue hirak ne’e iha parte ida bele refleta historia, maibe mos iha parte seluk bele refleta ba pozisaun politika. Pergunta mak ne’e tamba sa nonok deit?
Dala ida tan publiko mos akompanha informasaun interesante ida nebe fo sai husi Organizasaun Juventude Partidu Fretilin (OJT) liu husi conferensia Pers iha iha Delta, konaba rekaman nebee ema inventa PM IV Governo Konstitusional Sr. Kayrala Xanana Gusmão nia lian nebe kuase domina iha Dili laran no mos iha Distritu iha mobile canggih sira. Tuir sira (OJT) katak sira defende maun bo’ot Xanana Gusmão nudar ema resistensia ida, hodi akuze ema hirak nebe inventa ne’e nudar ema nebe falta respeito ba ema resistensia, tamba ida ne’e sira husu ba PNTL atu identifika no kaptura ema hirak nebe halo hahalok ida ne’e. Maibe depois hare ba mai katak dala ida tan maun bo’ot Xanana laliga (cuek habis) ba ida ne’e, entaun laiha ema ida mak foti asuntu ida ne’e ba debate. To’o iha ne’e hamosu pergunta bo’ot ida tan. Tamba sa mak maun bo’ot Xanana nonok deit alias cuek? Será que maun bo’ot Xanana aseita ho ida ne’e?
Interese Politika vs Maturidade Politika
Partidu politiko ida hamri’ik la ses husi interese politika. Atu hetan interese hirak ne’e, bele liu husi dalan no pratika oin-oin. Bele liu husi dalan legal ou mos illegal (Inpresta deit linguazen politiko Fretilin nian hasoru AMP hodi dehan Inkonstitusional), bele liu husi edukasaun politika ou bele liu husi agitasaun propaganda no sst. Hahalok no maneira hirak hanesan ne’e akontese iha pratika politika iha ita nia rai nian. Impresta Dom Basilio do Nascimento, Pr nia liafuan karik dehan “Partidu politiko sira mak organizasaun ida nebe atu hetan poder, atu mentém iha poder, atu exerse poder. Partido politiko nebe existe atu halo karidade ne’e vocação sala e politiko sira nebe dehan katak laiha tentasaun de poder ne’e mesak bosok ten ou hili dalan sala” (Intervensaun iha segundu konferensia partidu CNRT iha Hotel Arbiru, 24 de Abril 2009). Afirmasaun ida ne’e lori hau to’o iha pontu ida nebe hau temke dehan duni katak, hahalok no liafuan sira nebe nudar adverzario politiko ida halo, ne’e tentativo nebe lori ema atu hetan sira nia interese ka poder. Hau mos kompriende tamba sa mak nudar militantes ka simpatizantes sira tenke tebe rai ba nia lider partidu sira hodi organiza asaun oin-oin (bele halo karik agitasaun propaganda) ne’e hotu tamba satisfasaun de interese, nune’e sai lolos deit ona ho lifuan ida dehan “Objectivo lider sira nian mak manan ukun, militante sira nian mak satisfasaun de interese pesoal” (Intervensaun Amo Bispo Basilio iha Konferensia CNRT nian iha Hotel Arbiru, 24 de Abril 2009).
Tamba sa mak maun Xanana la reazem hasoru Issue inventa lian ka rekaman sira iha mobile ne’e? Hau nia resposta mak ne’e, katak la reazen porque ne’e agitasaun propaganda baratu nebe halo ka organiza husi adversario politiko sira. Simplesmente hau bele dehan diak liu nonok, duke sai sensitivo hanesan lider politiko balun hatudu ona iha Facebok, biar labarik ida mak hato’o kritika oan ruma mos halo kedas defeza de Honra (inpresta regimento parlamentu nian) hodi halo kontra de atake to’o labarik ne’e hakruuk. Hau bele imajina katak ne’e mak attitude, maneira kada lider ida nian. Hau hanoin ne’e mos indikasaun ida katak Maun Bo’ot Xanana hatudu ona ba ita oinsa nia hatudu nia maturidade politika. Ita hotu bele akompanha durante debate orsamentu Geral (OGE) hahu husi primeiro Apresentasaun husi Orsamentu Ratifikativo iha 2007 to’o OGR 2011 nian foin dadauk. Ita hotu bele akompanha laos deit dinamika demokrasia nebe buras, maibe mos dinamika trata malun nian iha parlamentu. Liafuan oin-oin nebe mai husi opozisaun sira, balun ho mamar maibe sadik, balun fali hateten deit mak Traidor no oportunista nakonu iha AMP, balun mos halo atakasaun ba Personalidade maun bo’ot Xanana nian, no buat-buat oin deit mak publiko akompanha.
Biar nune’e maun bo’ot Xanan ho nia charisma no esperiensia lideransa durante tinan 20 resin, hatan ho pasensia no rona saida mak opozisaun sira hato’o. Maun bo’ot Xanana nia liafuan mak ne’e “Ktitika malun ne’e buat normal tebes iha ambiente demokrasia laran, so que labele lori to’o ba iha ema nia personalidade”. Ne’e hatudu katak lider resistensia nebe ho esperiensia iha lideransa hatudu nia fuan bo’ot hodi rona no simu kritika hotu-hotu maski balun abusivo oitoan. Lideransa ida nune’e, importante tebes atu ita hare no lao tuir, basa tempu ohin loron iha demokrasia ida hanesan ita nian, ita bele iha interese ba, ita bele halo propaganda oin-oin, maibe importante mak hatudu ita nia lideransa ida nebe hatene hakuak ema hotu no bele simu opiniaun hotu nebe ho intensaun atu hadia nasaun doben ida ne’e.
Konklusaun
Iha sosiedade Timor Leste, liu-liu ema hirak nebe hela karik iha fatin sira izoladu ou karik ladun akompanha iha prosesu luta ba ukun rasik a’an nian, ou liu tan ida ne’e nunka akompanha lideransa maun bo’ot Xanana nian iha tempu hirak ba kotuk, nia labele kompriende duni saida mak maun bo’ot Xanana halo no implementa durante iha nia lideransa. Ema balun mos hanoin katak ho deit lianguazen politika konaba korupasaun, oportunista ka otonomista, inventa lian iha rekaman sira hodi espalha, ne’e hamihis ona popularidade Xanana nian iha palku politika, maibe totalmente la’e e pelu kontrario. Tamba maun bo’ot Xanana hatene hatuur a’an ho lolos kedas no persiza hatan ka fo importansia ba buat hirak nebe merese atu hatan. Publiko bele kestiona konaba jestu hirak ne’e, opozisaun bele kontinua halo agitasaun propaganda nune’e, maibe ikus liu mak ne’e, katak nonok deit no lakohi tau ba kestaun ba debate tamba konsidera nudar pratika no agitasaun baratu. Dala ida tan nonok la signifika aseita. Nonok tamba hakarak hatudu maturidade politika ba publiko no liu-liu ba opozisaun sira. Nonok tamba konfia ba povo iha rai ida ne’e katak, sira matenek tebes atu interpreta buat nebe los no buat nebe sala. Nonok tamba hatene katak povo ida ne’e sei la monu ba tentasaun hirak nebe konsidera baratu tebes iha ambiente demokrasia ida nia laran. Nonok mos atu fo oportunidade ba opozisaun sira atu kontinua buka maneira para hasai strategia no energia oin-oin hodi lansa agitasaun sira seluk tan hodi ikus mai hakoi a’an mesak ho propaganda hira nebe hamosu.
Hakerek nain nudar Vendedor Ikan iha Tasi ibun Lecidere – Dili.
Email address: namijenu_94@yahoo.com
Tlp: + 670 736 4453