quinta-feira, 8 de março de 2012

Kay Rala Xanana Gusmão: RESPOSTA BA ENTREVISTA 25 DE FEVEREIRO


Ha’u haksolok tebe-tebes, kuandu intelectuais sira buka tama iha diskusaun kona ba problemas Rai ne’e nian.

Ha’u lê iha Timor Post, 25 de Fevereiro/Sábado, entrevista ida nebé halo ha’u nia isin-fulun hamrik. Lia-fuan sira nebé ha’u bele lê, iha entrevista né, haruka mensagem ida ke directa (katak mai ha’u ho ha’u nia kaben), pessoal tebes (katak, kona lós ha’u nia hirus-matan), inequívoca (katak, ‘jelas sekali dan tidak bisa diragukan’) e… perfeita (katak ‘sempurna’)!
Talvez, ka karik, tamba Pe. Martinho temi ona benção no Bíblia, iha Jornal Diário, mak ikus mai ita rona fali... Voz de Deus... iha Jornal Timor Post.
Hanesan ha’u dehan iha leten, husi entrevista iha Timor Post, mensagem né directa lós (tuda ba ‘sasaran’) no pessoal tebes (ba pessoa, ba ema), né duni mak ha’u nia resposta mós... sei... bá lós, mai lós! Tamba Maromak nia ukun-fuan sanulu, nudar sarani sala na’in, ha’u nia resposta habadak ba ponto sanulo:
IDA
Ha’u nia fen, ema Australiana. Ha’u kaben ho nia tamba objectivos servi hanesan… ba Povo ida né no Rai ida né.
Ohin loron, ema hotu konhese Max Stall. Kirsty, tempo nebá iha Oxford, Inglaterra, halo mós parte Equipa Max Stall, nebé mai tiha ona antes de 12 de Novembro, hodi halo reportagem kona ba situação iha Timor-Timur, bain-hira ema baaarak la fiar Timor atu ukun-an. Ha’u besik atu hasoru Max Stall, ho ekipa tomak inklui Kirsty, nuné, loraik ida Senhor Óscar Lima ba foti ha’u husi Lahane (D. Aliança nia uman) ba nia uman rasik (uluk) iha Balide, hodi toba kalan ida iha nebá. Como iha Balide, la consegue hasoru, ha’u muda ba Kakaulidun, maibé mós la konsegue hasoru ho sira, tamba ita nia rede clandestina informa katak ‘intel’ tuir hela sira, hodi sira book-an ladiak.
Equipa ida né fila tiha, no tamba ita hein hela Delegasaun Parlamentar Portugal nian, maka Max Stall mai fali, hodi nuné bele presenceia 12 de Novembro.
Iha Jakarta, Kirsty participa hodi fó apoio ba ita nia Movimento Estudantil no Movimento Democrático indonésio. Nia mós fó apoio maka’as ba ami sira, nebé hán-toba hela iha Cipinang. Nia haruka telefone ida, hodi ha’u bele ko’alia ba rai liur no ba rai-laran, no nia maka ajuda halo kontactos sira né. Nia haruka laptop, hodi ha’u bele hakerek mensagens no bele ajuda simplifica liu ha’u nia servisu. Nia mak sosa ‘kanvas’ no ‘acrilic’, hodi ha’u pinta, nuné haruka ba fa’an no hodi osan né, ha’u haruka, husi nia, ba ai-laran, hodi ajuda guerrilheiros sira. Ha’u nia surat/documentos, husi ka mai rai-laran no mós ba ai-laran, no husi ka ba rai-liur, liu husi Kirsty, no nia mak suporta selu ema sira nebé (indonésios) bele hala’o servisus sira né ho seguransa. Ho nia condição nudar estrangeira, nebé hela iha Indonésia, ha’u haruka nia ba to’o Portugal no ba Austria (Encontro intratimorense), hodi haré ho rona, atu bele halo relatório mai ha’u, i nia selu ho nia osan rasik. Nia partisipa iha actividades oi-oin, to’o nia hetan perseguição husi ‘intel’, iha Jakarta, halo nia tenki halai fila ba Australia.
Bain-hira ha’u muda ba Salemba, maka nia bele mós fila ba Jakarta no bain-hira ha’u fila mai ita nia Rain, Kirsty mak sustenta ha’u, to’o sai Presidente da República. Iha deit fulan hirak nebé, iha 2001, ha’u preside Conselho Nacional, mak ha’u foin simu 100 dólares fulan ida.
Iha tempo nebé, enkuanto ema baaaarak tuur descansa hela, Kirsty harí Fundasaun Alola no halo lobby ba Feto sira, nebé violentada husi milícias, ho labarik sira nebé lakon, atu bele fila hikas mai. Iha nia actividades, to’o ohin loron, Kirsty seidauk husu osan ba Estado Timor-Leste, tamba nia rasik mak ba buka iha Austrália, hodi hala’o Fundasaun nia actividades.
Presidente da República actual mak nomeia Kirsty sai Embaixadora de Boa Vontade ba Edukasaun. Hó knar ida né, nia tenki dedica nia tempo ba área educação. Tamba... Embaixadora de Boa Vontade ba Educação la ós título mamuk oan ida, atu nia bele simu karik vencimento ka fasilidades Estado nian, ka fundus husi Orsamento Estado nian, ka halo hela tusan ba ema, hodi husu apoio ba Governo.
Husi kedas tinan 2003, Timor-Leste sai Estado-membro ba UNESCO, hodi hetan obrigação atu estabelese ninia Comissão Nacional. Comissão Nacional Unesco né maka serviço hamutuk ho Governo, hodi realiza objectivo no missão UNESCO nian ba paz, tolerância no inclusividade.
Comissão Nacional nia princípio orientador maka hasai prioridades no programas, liu husi consulta ho Comissários sira hotu, nebé inklui membros Governo, Sociedade Civil no Igreja. Kona ba Igreja, Comissão Nacional ne’e iha padres rua, nudar Comissários – ha’u tauk deit maka padres rua né sei hetan castigo, tamba tuir fali ‘interesse pessoal PM nian’ ka defende fali ‘projecto pessoal Pm nia kaben nian’. Durante tempo né, UNESCO, liu husi Comissão Nacional, fó ba Sociedade Civil 150.000,00 dólares atu desenvolve sira nia projecto rasik, iha área Educação, Ciência no Cultura. Iha área cultura, liu husi Secretaria do Estado de Cultura, Governo mós simu 20.000,00 dólares, husi Comissão Nacional Unesco.
Ha’u tenki hahú duni ho esplikasaun ida né, atu hasai tiha konfuzaun nebé matenek timor oan balun hakarak soe iha povo nia let. Konfuzaun nebé Matenek balun hakarak kria maka né – katak Lian-inan, projecto pessoal Kirsty nian, karik atu tane liman ba Estado, hodi husu osan ba nia projecto pessoal ou, dalaruma, atu sosa uma ba nia an rasik! Hanesan uluk mós, ema mesak laran-mós balun akuza katak Kirsty, hó nia la’en, nudar Presidente da República, nebé manán fula-fulan 780,00 dólares, bele sosa uma ‘mewa’ ida iha Melbourne. No mós, tamba nia ba dalabarak ba Floating Hotel, (iha Polícia Marítima nia fatin agora), lori nia oan sira ba aprende nani iha piscina, Kirsty acusada katak, halo ona corrupção, tamba Hotel né ninian!!! Enfim... vida maka nuné duni ona!
RUA
Iha entrevista, temi dehan Lian-inan ‘interesse pessoal Primeiro Ministro nian’. Halo ha’u makili fali. Dehan mós katak, PM hakarak introduz... lalais... Lian-inan, atu ‘manán eleição’ - ida né mak halo ha’u hamanasa to’o kabun moras. Ha’u bá consulta doutores sira kona ba ‘kabun moras’ ida né, sira dehan deit aimoruk la iha!
La ós ho Lian-inan, mak PM sei buka manán eleições. Povo matenek ona i ha’u, nudar ema político bai-bain oan ida mós, hatene katak ha’u lalika soe ba povo buat todan sira nebé... nem matenek sira bele kompreende, ‘apalagi’ povo kiik, povo mukit, iha foho, iha aldeias izoladas no sucos izolados!
Maibé, ko’alia kona ba eleições, Maromak kala sei tulun PM, tamba PM fo ajuda barak ba comunidade sira atu reabilita rasik sira nia capelas, PM mós ajuda sarani paróquia balun hodi harí ka hadi’a sira nia igreja. Né duni, Lian-inan la ós projecto eleitoral! E… Maromak mós hatene… capelas ka igrejas no seluk-tan… la ós projecto eleitoral! Né duni, ba Lian-inan ka ba capelas, ne’e hotu, ha’u bele dehan: projectos de consciência!
TOLU
Iha entrevista dehan katak, ho reacção iha Aeroporto, PM hatudu ‘kahur problema pessoal ho problema Estado’ hodi defende nia kaben. Iha debate iha UNTL, ema hakilar hasoru Kirsty, hatudu liman ba nia hanesan estrangeira ida, nebé hakarak impõe política ida ba timoroan terus na’in (= rede feto) nebé terus iha funu atu ukun-an, katak nia, Kirsty, ho lian-inan buka atu divide povo! Tuir intelectuais sira, iha situasoens hanesan né, ha’u, nudar la’en, tenki nonok, hodi harohan deit ba Maromak bele perdoa ha’u nia sala, tamba kaben ho estrangeira ida, nebé la respeita timoroan sira nia terus no, at liu tan, hakarak divide povo, hodi impõe hanesan fali doutrina ida nebé povo tenki tuir.
Mas, hó buat sira né hotu mak matenek sira bele hanorin ha’u atu, iha futuru, bele reage hasoru insultos... nebé baibain ha’u simu. Agora, ha’u tenki haré diak liu ba problemas nebé população balun hetan ho Visão Cristã ka seitas balun – agora, mak ha’u mós bele hatene haré ona katak, né problemas pessoais, hodi ha’u hatene ona katak reacção husi comunidade, né problema comunitário... la ós ona problema Estado nian. Tamba Estado nia Constituição fó liberdade tomak ba cidadãos sira atu hili sá-ida deit mak ida-idak hakarak.... no gooosta.
Bain-hira Matenek timoroan sira koalia sai buat sira né, mak fó atensaun ba PM, atu PM bele konhese ho diak ona situasaun sira nebé bele mosu iha ita nia Rai laran, hodi PM bele hasai lolós... reacção nebé justa no, liuliu, imparsial.
HAT
Iha entrevista, ha’u haré temi provérbio ‘a voz do povo é voz de Deus, katak, povo nia lian, né Maromak nia lian! Ha’u tenki lembra ba timoroan tomak katak, hanesan buat hotu-hotu, iha mundu, provérbio né relativo tebes!
Povo ida nebé? Povo to’o iha nebé? Ema rua ka tolu koalia... povo ona? Governo enfrenta daudauk problemas, hanesan... atu loke luan estrada, tenki hatún kafé hun ruma, maibé ‘voz do povo’ husu kedas ‘kompensasi’, enkuantu Visão Cristã halo igreja iha natar laran ka kintal ruma nia laran, la iha ‘voz do povo’ atu protesta.
Maternus Bere no Tribunal Internacional de Justiça mós sai tópico ida ba ‘voz de povo, voz de Deus’! Povo hili Governo seluk ida nebé haktuir lolós provérbio né, iha nia política governação, ha’u sei hakru’uk bá! Ha’u hein deit...
Oras daudauk né mós, ita bele haré, loro-loron, iha notícias iha Televisão: iha Portugal, manifestação ema rihun ba rihun, iha Espanha manifestação ema rihun ba rihun, iha Grécia manifestação ema rihun ba rihun, iha França, manifestação ema rihun ba rihun, iha cidades americanas, manifestação ema rihun ba rihun, iha Itália, manifestação ema rihun ba rihun... i iha manifestações sira né hotu, polícia hurlele manifestantes sira to’o ran – se aplika ‘voz do povo, voz de Deus’, Governos europeus sira labele ukun.
Maibé, europeus sira, ema mesak civilizados deit, tamba né Governos iha Europa la kaer provérbio né, tamba sira mós hatene katak, iha Bíblia hateten: ‘Dai a César o que é de César’ (katak, ‘fó ba César sá-ida mak César nian’)... Né duni, provérbio né la hetan aplicação ba buat kiik–boot. Buat ida-idak tenki hatúr iha ninia fatin, nebé lós.
LIMA
Iha entrevista, iha lia nebé soe katak ‘UNESCO mak haruka, UNICEF mak haruka, Banko Mundial mak haruka’, hodi Primeiro Ministro simu deit.
Intelectuais timoroan balun, iha reuniões, gosta temi Matenek boboot sira husi rai liur, sira gosta mós temi frases fura-furak nebé sira dekora husi Professores, Catedráticos, Filósofos, atu hatudu katak sira intelectuais duni, tamba konsegue aprende buat ruma iha sira nia formação. Maibé, bain-hira temi oitoan kona ba Lian-inan, intelectuais sira né hatudu liman ba ha’u nia patrões, hanesan UNESCO, UNICEF no Banko Mundial, ho aversão especial ida, hanesan fali Organizações (ka ha’u nia patrões sira né) nia objectivo mak atu mai hanorin fali Inglês iha ita nia Rain, hodi halakon português no tetum – nebé sei hametin unidade nacional... nebé sei frágil, tamba ita iha lian barak tebes, hodi divide povo! (‘Sempurna’!!!)
Buat sira né hatudu katak, Líderes timor-oan sira seidauk conhece duni ha’u. Ha’u la fo kulpa ba sira, tamba ha’u kompreende sira la ós lakon fali tempo atu konhese ha’u, i ha’u mós la presiza sira atu konhese ha’u.
Iha kedas 2008, Governo nebé PM kaer, atu remata daudauk né, Agências internacionais sira hotu no Doadores sira hanaran ‘Governo ida ke la koopera = non cooperative government’! Tan sá? Tan deit, Governo nebé PM lidera dehan ba sira... karik sira hakarak fó ajuda, sira tenki tau osan ba iha programas Governo nian, la ós fali ida-idak lori nia osan mai halo nia programas mesa-mesak, gasta osan ba deit assistência técnica (‘consultant’ no ‘project manager’ sira) e ita la haré buat ida, simu deit maka relatórios mesak boboot deit!
Atu kaer soberania Nasaun né nian, Governantes barak iha Rai liur, husi kedas Washington ho Nova Iorque to’o capitais sira seluk, hatene katak... ha’u, Xanana, la silu ha’u nia liman ba sé-sé deit, bain-hira koalia kona ba interesses povo né nian! Né duni, lalika dehan katak ha’u iha patrões atu hakruuk bá; lós duni, ha’u atan-oan ida, servente ida, servidor ida... maibé atu servi ba povo ida né!
NEN
Iha entrevista, hakerek katak, iha debate iha Parlamento, ‘Primeiro Ministro kahur ba mai’. Ha’u la hakfodak liu... ha’u triste fali!
Ema hotu-hotu nebé iha Televisão no acompanha debates directos iha Parlamento, hatene katak, Governo tenki rona intervenções husi parlamentares sanulu, dalaruma liu sanulu, mak foin hatán. E Governo costuma iha deit minutu tolu ka lima, dalaruma minutu sanulu, máximo, atu hatán ba questões bara-barak no diferentes nebé simu husi deputados sira.
Entrevista ida... sempre fó dalan diak ba atu responde ho clareza liu. Né duni, se entrevista ho debate (nebé acontece iha Parlamento) hanesan, entaun Entrevista iha Timor Post hatudu duni katak... kahur ba kahur mai... mak lós duni... karik, sai ona hanesan cultura timor nian!!!
Mas ha’u mós bele compreende estado de espírito (ka ‘perasaan rohani’) husi matenek sira. E ha’u bele haré: Tan sá, iha oras lolós atu haré Telenovela brasileira, maka mosu fali porkaria Lian-inan, hodi estraga tiha kalan tomak!??? Visão Cristã ema mesak brasileiros, sira mós fó hela CDs ‘telenovela’ mai ha’u – mas, ha’u jura rai no kruz, ha’u nunka ‘nonton’, tamba ha’u nia tempo okupado hela ho problema labarik sira nia edukasaun, labarik povo mukit nia oan, nebé hetan desiste husi escola no balun, tinan hat ka tinan lima iha escola, seidauk hatene lê no hakerek ho diak.
HITU
Iha entrevista dehan, hakfodak katak ‘livro sira iha ona PM nia liman’, hodi ba apresenta iha Parlamento. Intelectuais sira insinua katak, tamba Lian-inan né projecto pessoal Kirsty nian, mak sira husu: Tamba sá mak la ós Ministro de Educação, maibé ‘tiba-tiba’ (ka de repente), PM mak mosu iha Parlamento atu defende nia kaben nia projecto? Né hatudu katak, ema balun, karik loro-loron, REZA hela deit atu ‘ema’ labele ‘mai tama fali ita nia rain’, REZA hela deit atu ‘rai labele nabén’, hodi nuné la akompanha processo kona ba lian-inan. Ha’u dehan loron, tamba kalan sira ‘nonton’ telenovela brasileira, karik la lakon carnaval brasileiro!!!
Iha Novembro 2009, Grupo ida husi Ministério de Educação, husi Portugal (la ós Timor, kuitadu!!!), mai to’o Timor-Leste atu halo avaliasaun kona ba kestaun Lian iha Educação. Konkluzaun husi avaliasaun né, dehan katak, iha Timor-Leste, diak liu fó atensaun ona ba Lian-inan, inkluindo tétum, hodi nuné labarik sira bele lalais adapta-an, no tuir ho diak tranzisaun ba Lian Daruak no ba Lian Datolu. Iha kazu ne’e, Lian Daruak mak Tetum no Lian Datoluk maka português.
Nudar resultado ba recomendasaun né, iha Abril 2010, Grupo de Trabalho kona ba Lian iha Educação (ne’e Timoroan, coitaaaaado!!!), ho membros Sanulu resin Ualu (husi Governo, Sociedade Civil no Igreja) hamrik ona, atu halo esbosu ba política Lian iha Edukasaun. Grupo ida né iha Comissão Nacional Educação nia ókos. Lei Orgânica Ministério de Educação kria Comissão né, nudar órgão independente ida, atu halo avaliasaun ba Leis no Políticas ba Educação. Comissão Nacional Educação né la hanesan ho Comissão Nacional UNESCO nian.
Hahú tempo nebá, Grupo de Trabalho, nebé ha’u temi iha leten, esforsa-an no, iha Agosto 2010, hala’o I Conferência kona ba Lian Lokal sira no hasai kompromissu Estado nian atu desenvolve Lian sira né.
Iha fali Agosto 2011, Grupo de Trabalho hala’o tan II Konferensia, ho presensa husi especialistas Lian no Kultura no professores husi Distritos sira, hodi ko’alia kle’an liu tan assuntos sira ne’e, inklui mós papel Lian-inan iha Ensino Básico.
Né hatudu katak, intelectuais sira hakarak kria konfuzaun iha povo nia let, katak PM halo buat sira né, ‘tiba-tiba’ deit. Hanesan processo seluk, ida né mós lori tempo ida nebé naruk oitoan.
Matenek sira ‘mempertanyakan’ timoroan sira, husi Belun... nebé hala’o estudo ka survey... sira nia integridade! Karik tamba sira timoroan!!! Uza timoroan, ita dehan ‘voz do povo’ mak tenki manda, uza malae, dehan fali ita iha patrão!
UALU
Iha entrevista, koalia kona ba malae mutin sira iha ró ida, iha Casa Europa nia oin – depois de crise liu, malae sira né halai lakon to’o agora!!!
Ha’u buka hatuur fali, iha ha’u nia memória nebé fraca duni ona, acontecimentos kona ba crise, antes da crise, depois da crise, malae mutin no malae metan sira, i sá-ida mak ha’u hetan, mak tuir mai né:
- Husi 2004 to’o 2006, iha tempo né nia klaran, Intelectuais no Líderes balun mós buka fó substância ba ‘voz do povo, voz de Deus’... ho voz ida ke depois, sai desafinada tebes, sai desconcertada liu, sai desintegrada la halimar no sai desconexa tebes duni... hodi nem povo fiar, nem Deus mós tulun! Às vezes, buat sira hanesan ne’e akontese, e ita sei lembra, iha Casa Europa nia oin duni. Tempo nebá mós ita haré foto barak hatudu malae sira, balun hatais farda, balun hasai foto, balun filma, balun hamrik ‘nonton’... hanesan fali ‘senang sekali... ikut campur... untuk membuktikan people power’ – ne’e impressão nebé mosu iha sociedade nia hanoin no haré.
- Tuir ha’u nia memória, ha’u hasoru malae mutin ida-rua, husi facção fundamentalista iha América! Karik sira maka encoraja ‘povo’, sa’e kareta mai Dili, fila ba Distritos, mai fali Dili, ha’u la hatene! Ha’u sei hela iha Balibar, no hasoru ‘povo’ balun dala lubuk ida, foti liman no hakilar ba sira: ‘imi mak tun-sa’e hela deit!’ no sira hatán mai ha’u nune’e: ‘tamba servisu la iha, aproveita mai pasiar iha Dili’.
- Ne’ebé, bain-hira ‘voz de povo’, iha Casa Europa nia oin, nonok tiha... malae mutin sira né mós... lakon to’o agora!!!
- Conicidência... (‘kebetulan’)? Ha’u la hatene... sá-ida mak ha’u hatene, maka ita hotu rona ‘voz de povo’ hakilar!!! Líderes ‘voz de povo’ nian, iha tempo nebá, maka... descoordenados at lós! Rona ‘voz do povo’ husu tiha buat ida, maibé líderes husu fali buat seluk! Ha’u ba iha nebá, hasoru ‘voz de povo’... depois de ha’u rona tiha intervenções oi-oin, ha’u nonok, tamba Maromak dehan ba ha’u labele ofende ema!
SIA
Iha entrevista, dehan katak bain-hira ha’u explika iha Parlamento, Matenek sira la kompreende ha’u hatete sá-ida. Né duni, maka iha leten ha’u temi katak, PM la precisa lori lian-inan atu hamaus ‘povo’ hodi ‘manán eleição’.Ha’u reconhese duni katak... ha’u tenki hetan formação diak liu tan... iha lian tétum, atu hetan ‘unidade linguística’ diak ida, hodi Matenek sira bele kompreende oitoan... sá-ida mak ha’u esforsa-an atu dehan sai. Né, ha’u nia sala duni, ha’u nia kbit maka to’o deit iha né!!!
Maibé, insinuasaun katak TVTL hatún ka halakon lian Deputados sira nian, katak problema né bele mai husi ha’u nia intervensaun ruma ba TVTL, ha’u tenki dehan katak insinuasaun né... INSINUAÇÃO MALDOSA!
Karik, PM hakarak hamate ambiente crítico iha sociedade nia laran, PM sei la permite atu Governo sosa jornais sira, hodi haruka fahe to’o sub-distritos no sucos sira. No mínimo, PM haruka halo censura, katak, se koalia at Governo ami la sosa e só fahe deit, bain-hira jornais koalia diak kona ba Governo.
Matenek ida fali, Dr. Antero Bendito da Silva, iha nia artigo insinua katak, osan nebé Parlamento Nacional aprova ba UNESCO... keta PM maka hatama, atu fó apoio ba projecto pessoal Kirsty nian.
Ne’e tamba Dr. Antero Bendito la acompanha discussão iha Parlamento, iha nebé Bancada Fretilin ho bancadas seluk mak assina proposta atu tau osan ne’e iha OGE... porque, quando UNESCO admite Palestina como Estado-membro, Estados Unidos da América ko’a kedas ninia contribuição, nebé boot, ba UNESCO/iha Paris. Iha Conferência Geral UNESCO nian ne’e, iha Outubro 2011, Ministro João Câncio mós iha nebá, no Kirsty nuudar representa Comissão Nacional Unesco/iha Timor-Leste – maibé, tamba razões políticas no diplomáticas, delegação husi Timor-Leste hili la marka presença iha sessão ne’e, hodi la participa iha votação ba admissão Palestina ba UNESCO.
Como ‘povo’ hakarak transparência, ita tenki fakar buat sira né hotu ba público, lae intelectuais sira aproveita cria confusão iha sociedade nia laran! D-e-m-o-c-r-a-c-i-a ida nebé ita hala’o daudauk iha ita nia Rain... ‘luaaaarrr biasa’ – ita maka tenki ‘biasa-biasa saja’!!!
SANULU
Iha entrevista, dehan ‘iha pergunta fundamental mak ne’e: sa ida mak halo lian materna sai tiha buat ida urujenti ba nasaun ida né’?
A - Ha’u bele compreende preocupação ida né! E preocupação ida né mak preocupa fali ha’u! Tamba iha jornal temi experiência nebé at iha rai barak mós, hodi ita labele simu arabiru deit, halo ha’u hanoin... no husu(=halo perguntas fundamentais)... ba ha’u nia an rasik:
- Rai barak, ukun-an tinan 40, 50, liu tan 60 ona, população hotu-hotu seidauk to’ok hetan ‘listrik’, tamba sá mak sai ‘urjente ba nasaun ida né’ hodi harí central foun, sub-estações bara-barak, torres no postes hodi halo ligasaun atu ba uma hotu-hotu? Maibé... fundamental maka né: tamba sá maka ‘listriksidade’ sai ‘urgente?’ Lolós... Governo tau deit osan né hotu ba ‘Ensino de tetum e português’, hodi Timor bele hetan... lalais... ‘unidade linguística’ no, tuir ‘voz do povo’, halakon tiha ‘sukuismo’!
- maibé mosu fali ‘pergunta fundamental’ ida seluk: iha 500 anos tempo português, ema rihun hirak oan deit (liurais, catequistas, mestres no assimilados sira nia oan) mak ba escola, hodi ohin loron, bele sai matenek lidera rai ida né, iha ‘jasmani dan rohani’! Se nuné, tamba sá mak sai ‘urjente ba nasaun ida né’, Governo gasta osan barak ba alfabetização no edukasaun? Se ita haré didiak... la precisa duni... gasta osan barak hanesan né ba edukasaun!
- no ha’u nia preocupação kona ba preocupação matenek sira nian, fó tan preocupação ida ke la ós kiik – ‘Tamba ba sá mak urjente ba nasaun ida né’ Governo tenki gasta osan barak ba edukasaun ba labarik sira? Lolós, timoroan hotu-hotu, nebé iha tempo ocupação aprende deit ‘bahasa’ (no agora balun PHD, balun ‘Masteradu’, balun Doktorando, balun S-satu, balun S-dua), ba sira ne’e... maka Governo... lolós... tenki garante sira hotu hetan escola fila fali iha português... atu ita hetan ‘unidade linguística’, hatudu dalan ba sira atu ‘compreende tétum’ ba ‘compreende português’. Ida né maka lós duni: tamba sira maka agora activos hotu, iha áreas oi-oin, iha vida Nasaun ne’e nian. Enquantu ke Labarik sira sei mai ikus, sira nia tempo sei to’o! Preocupação boooot, fundamental duni!
- tão fundamental ke ita mós tenki hanoin atu hapára ona no bolu estudantes sira hotu nebé estuda iha Indonésia! Tamba sá? Tamba Governo tenki fó atenção didiak ba ‘unidade linguística’. Governo tenki haruka sira fila hotu mai, Governo tenki haré ba política ida nebé atu lori sira ‘compreende tetum’ atu depois ‘compreende português’, hodi hametin ‘unidade linguística’ iha ita nia Nasaun doben ida né. Lae, ita nia Nasaun la la’o ba oin, lae ita nia Nasaun SEI SAI torre de babel!
B - Agora, ha’u buka sai husi ‘preocupações fundamentais’ sira né, atu hatán ba ‘pergunta fundamental’:
1 - Ha’u sei fó uluk experiência husi Rai ida-rua nian (‘secara singkat’), nebé hasai husi estudo boot ida ba Continentes no Rai hotu-hotu, nebé hetan desafios ho lian barak:
a) Iha América Latina – Colômbia ukun-an liu karik tinan atus rua ona! Foin iha tinan 1992, mak sira foin hakfodak katak, labarik sira la hetan benefícios diak, husi metodologia ortodoxa (katak ‘kadaluarsa’) nebé sai nafatin matadalan ba educação formal. Tan né, mak sira mós fó atensaun ba povo kiik, povo mukit nia oan, atu hahú, iha ensino básico, uza lian-inan ba hanorin.
b) Iha África – Moçambique ukun-an iha 1974. Sira uza Língua portuguesa nudar ÚNICA LINGUA OFICIAL, nudar veículo único ba sira nia Unidade Nacional. (Iha Timor-Leste, ita nia Constituição harí Língua portuguesa, nudar Oficial, no Tétum, nudar Nacional). Tinan 30 liu tiha, foin mós Moçambique hakfodak kona ba aproveitamento labarik sira, iha interior no aldeamentos nebé, ida-idak koalia sira nia Lian-inan rasik.
c) Iha Ásia - Cambodia, Filipinas (foin iha mais ou menos 10 últimos anos), maka haré mós ba problema sira hanesan né, no mós sira introduz Lian-inan, iha tinan rua, hodi labarik sira hetan transição ida ke diak ba sira nia lian Nacional (Kmer no Filipino/Tagalu).
2 - Tuir mai, ha’u hakarak fo lembra ba timoroan tomak katak, tuir Censos nebé hala’o iha 2010, publicado iha nia Volume 3, fó hatene katak, husi populasaun idade tinan lima ba leten, Timor-Leste iha:
- Ema 114,999 (Mane 51,708 no Feto 63,291) maka la ko’alia, la lê no la hakerek Tetum;
- Ema 274,640 (Mane 131,640 no Feto 143,104) maka ko’alia deit Tetum, maibé la hatene lê no la hakerek;
- Ema nebé lê deit (21,413) ka ko’alia no lê deit (8,695), maibé hetan dificuldade ka la hatene hakerek ho Tetum, mak hamutuk 30,108.
- Sira nebé hatene ko’alia, lê no hakerek Tetum maka 481,576.
Ha’u mós sei hatudu, ‘sample’ husi Distritos balun deit:
a) Aileu – População total 37,774
- Ema 1,958 maka la ko’alia, la lê no la hakerek;
- Ema 15,190 maka ko’alia deit, maibé la hatene lê no hakerek Tétum;
b) Ainaro – População total (21,604) 48,608
- Ema 2,642 maka la ko’alia, la lê no la hakerek;
- Ema 23,799 maka ko’alia deit, la hatene lê no hakerek Tétum.
c) Manatuto – População total 35,665
- Ema 4,246 maka la ko’alia, la lê no la hakerek;
- Ema 12,816 maka ko’alia deit, la lê no la hakerek Tetum
d) Lautém – População total 50,904
- Ema 15,371 maka la ko’alia, la lê no la hakerek
- Ema 5,896 maka ko’alia dei, la lê no la hakerek Tetum
e) Oé-Kusi – População total 52,769
- Ema 29,371 maka la ko’alia, la lê, la hakerek
- Ema 3,493 maka ko’alia dei, la lê no la hakerek tetum
Dados sira nebé ha’u apresenta né, dados nebé CENSOS 2010 hasai, tuir esforso nebé timoroan sira rasik mak halo, hodi tama uma hotu-hotu, iha ita rai-laran tomak. Né mak ita dehan ‘voz do povo’ lolós, tamba CENSOS mai husi povo tomak; maibé, se Matenek sira la fiar ona ba dados sira né, tamba timoroan rasik mak halo, então, diak liu ita fó ba Organizações internacionais sira. (Ha’u mós labele propõe UNESCO, UNICEF no Banko Mundial, tamba ta’uk ema bele dehan KKN!)
C - Hó preocupações foun sira nebé ha’u rasik hato’o iha leten, Governos sira nebé atu mai troka Governo ha’u kaer daudauk né, sei enfrenta desafios boot, bain-hira hato’o programas, tamba tenki husu ‘carácter urgência’ husi programas no prioridades hotu-hotu. Mas, ha’u sei fo ‘dalan diak ida’ ba desafios sira né: Halo referendum ida, keta-ketak, ba cada assunto iha programas Governo nian, hodi rona ‘povo nia lian, nebé sai Maromak nia lian rasik’ , hodi husu ‘povo hakarak ka lae’, ‘povo simu nudar prioridade ka lae’, ‘povo haré iha urgência ka lae’, buat sira né hotu. Iha referendum sira né, condição sine qua non maka 100% tenki concorda, mak Governo bele hala’o, hodi evita ‘voz de povo’ mosu fila fali. Nuné, ita hotu tuur hakmatek duni!
Timor-Leste mak halo buat ida, fundamental tebes, hanesan né, ha’u fiar Mundu tomak sei copia, sei halo tuir, tamba, só nuné, maka sei la iha ‘barang siapa saja yang bisa menggangu’!!! ‘Goodness’.. ita nia democracia tuur besik kedas lalehan!!! ‘Bukan main!!!’
D - Husi Agosto 2007 to’o Junho 2012, nudar Primeiro Ministro, Governo nia prinsípio boot maka Justiça Social, hodi hala’o programas atu assegura inclusão social no segurança social. Conceito inclusividade, conceito luan ida mai husi ‘direito hanesan ba ema hotu-hotu’, ‘oportunidade hanesan ba ema hotu-hotu’, hodi tau matan ba questão dos ‘marginalizados’, tau matan ba questão dos ‘desfavorecidos’ no tau matan ba questão dos ‘vulneráveis’, iha sociedade tomak nia laran – bain-hira ita temi ‘sociedade’ la ós fali sociedade civil!
Estado, tuir Constituição, tenki haré ba aspectos sira né hotu, tenki cria condições ba cidadãos hotu-hotu. Bain-hira, ita temi Ensino Básico, ita temi labarik hotu-hotu iha Timor-Leste laran tomak! La hanoin deit iha Dili ka iha centros urbanos seluk, maibé tuir dados CENSOS 2010 hatudu, iha fatin barak, la ko’alia Tetum. Maka ita hotu konkorda malu katak ‘la ós urjente’, né katak ita lalika ona presta atenção, ba sá, ita dehan ba malu ona nuné: ‘husik tesik iha nebá, né população beik-ten nia oan, né agricultor nebé la hatene lê ninia oan, ba preocupa fali ho sira, ba perde fali tempo ho sira’)!!!!
Tamba sá, mak Governo haré katak tenki hala’o ona programas sira né? Tamba dados nebé Governo hetan, dehan katak, iha primeiros dois anos de escola, labarik sira barak mak desiste ou repete tinan barak, no la hetan kbiit atu kontinua ho diak! La ós boo-boot sira nia oan – né acontece ho ema kbitt laek nia oan!!! Kirsty nia oan sira estuda iha International School – maibé ha’u nia kaben hakarak hatudu, nia preocupa ho kbiit laek sira nia oan, iha foho!!!
Se Governo la preokupa ho ida né, então princípio Justiça Social la iha ona valor! Então, diak liu, Governo haluha tiha ‘exame nacional’, hodi... fácil liu, simu deit ona estatística alunos hira mak tama, alunos hira mak ramata. Se ita temi ona katak ‘la ós urjente’, né katak labarik sira atu iha aproveitamento ka lae, né ‘urusan ana-anak dari orang-tua miskin dan bodoh’! Ba lakon fali tempo... ho uruzensia tan!!??!! Hanoin hanesan né, insulto boot ida ba ita nia Constituição da República!! Nudar Primeiro-Ministro, ida né ha’u sei la halo!!!
Activismo... buat ida; Governação... buat seluk! Constituição mak fó dalan atu ita adopta princípios nebé lós no aplica, tuir programas, nebé justos!
Díli, 4 de Março de 2012 (Domingo)
Kay Rala Xanana Gusmão – Primeiro Ministro
 
Artigo ne hatun iha Jornal Timor Post edisaun Segunda-Feira (05/03/2012)

Sem comentários:

Enviar um comentário