segunda-feira, 27 de junho de 2011

Xanana, Don Carlos Filipe X. Belo Iha Fahi Luan



Liu husi kontaktu email, amo Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB haruka ninia historia badak ida mai hau atan konaba oinsa hasoru malu ho maun boot Xanana Gusmao iha tempu resistensia nia laran. Amo mos kestiona katak historia resistensia tenki hahu hakerek no fahe mos ba estuidante sira atu nune sira hatene historia pasadu ba resistensia hodi hametin espiritu de nasionalismu no patriotismu. Atu hartene klean liu konaba historia ne'e, bele haree e lee iha paragrafu tuir no too remata.
 
Iha tinan rihun ida atus sia sia nulo resin ida (1991), há’u ba halo vizita pastoral ba Paroquia Viqueque. Iha nebá  fo krisma no fo bensaun ba Kapela Uma-Tolu (Dilor-Lacluta). Serimónia nee, halao iha loron Domingo. Lorokaraik, ami fila ba Dili, liu hosi Paroquia Ossu. Tan ba tempu nebá kalan ona, Padre Sancho Amaral, Pároco de Ossu, husu ami atu kalan nee, toba iha nebá. Wainhira mai han hotu (janta), padre Sancho hakbesik-an hodi dehan:
- “Amo bele hasoru malu ho “Tamu”ida ka lae?”
Há’u husu hikas: -“Tamu ne’e sé?”
Padre simu hodi hatan: “Komandante boot Ai-laran nian, Xanana…”.
-“Xanana! Nia iha nebé?
-“Iha uma kotuk nebá.Nia to’o hori kalan, no fo lia menon, katak hakarak hasoru  malu ho Amo Bispo.
-“OK, bele…mas iha ne’e, ema barka-barak los nee…”
Padre Sancho hatan:  “Amo Bispo hein lai oitoan. Hau ba haree uluk fatin no situsaun iha liur nebá”…
Liu tiha minutu lima, padre Sancho fila ba Residência, tama ba hau iha  nia quarto, hodi dehan: “Amo bele hiit-aan mai…”
Ami sai ba liur, liu hosi dapur oin, e depois, liu ba uma kotuk…Iha nebá, iha quarto kiik no kloot ida nebé Xanan subar ba. (Ohin loron, quarto ne’e, ema uza ba fahi luhan)
Hau tama ba quarto ki’ik no kloot ne’e, hodi kaer liman ho Xanana.
Iha quarto nebá ami na’in rua mesak. Padre Sancho, iha liur, la’o ba la’o mai hodi “jaga”.
Komandante hahú ko’alia iha lian Português. “Amo Bispo kala rona notisia katak Deputados sira hosi Portugal, iha fualn Novembru, sei mai vizita Timor.
Povu Timor Loro Sa’e hein daudaun Deputados sira hosi Parlamento Português. Neé tempu diak ida, atu ita hatudu ba mundo tomak ita nia direitu. Hau sei  buka dalan atu  bele hasoru malu ho Parlamentares sira.

Buat nebé há’u hakarak ko’alia ho Bispu, bele karik, Igreja halo missa boot ida iha Catedral, atu ema barak bele assisti.
Missa ne’e bele bolu “Missa de Acção de graças”, atu agradese Maromak tan ba vizita. Ami husu Bispu atu fo autorizasaun atu missa ne’e bele selebra”...
 Atan hau hatan:
- “Senhor Comandante, Igreja iha Povu nia sorin, kompreende Povu Timor nia terus no susar. Maibé atu halo missa “de agradecimento” ba Parlamentares Portugueses, kona ba ne’e, hau tem que ko’alia uluk lai ho Amo lulik sira. Hau labele deside mesak”.
“Depopis, tuir ha’u nia hanoin, vizita nee, buat politiku ida. Missa, buat ida relizioju. Ita la bele kahor politica ho missa. Maibé, konforme hau katak sai, há’u tem que ko’alia lai ho Amo lulik sira iha Dili”. Xanana nonok deit. Tuir mai  ami koalia kona ba buat seluk.

Hafoin há’u husu, “Komandante sira, agora ne’e hela iha nebé?”- Nia hatan: “Ami iha karaik nebá”. Maibé, Xanana la fo sai naran fatin nebé nia ho niania grupu hela ba.
Tuir mai, ami despede malu tiha hau fila ba residência. Xanana hela nafatin iha quarto nebá.
Dadersan ami fila Dili. Há’u hatene deit katak, hau nia  “supir” Mau Kai tula iha kareta laran karol boot ida ho Xanana nia sasan, nebé nia lori ba entrega iha Taibessi.

Iha Lecidere, amo luik sira halibur atu ko’alia kona vizita Deputados Portugueses sira nian ba Timor. Iha reuniaun ne’e, ami hola desum rua : ida, Bispo no Conselho Presbiteral sei hakerek Surat pastoral ida ba sarani sira Timor ha laran. Rua: kona ba buat nebé Xanan husu, atu halo missa iha Catedral, ami la konkorda, tan ba ita labele kahor relijiaun ho politika; razaun seluk, tuir ami nia honoin, missa boot ne’e bele fo okaziaun atu jovens sira halo “demonstrasi”, e bele hetan reasaun maka’as hosi tentara sira.

Porto, 15 de Junho de 2011.
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

1 comentário:

  1. igreja iha papel importante ba luta libertasaun, tamba luta povu timor leste nia durante 24 ano nia laran agora dadauk ia hotu hetan tiha ona, agora tempo ba ita hanesan gerasaun atu ba nati tuir. tuir seda mak ita nia lideransa sira hatudu ona mai ita. "se laos agora bainhira bainhira tan"

    ResponderEliminar