Dili,Indonezia ho Timor-Leste nasaun rua nebe’e iha hela tranzisaun nia laran. Tranzisaun sira ne’e inklui iha sosiu-ekonomi ho situasaun politika iha nasaun rua ne’e, maibe mos relasaun entre rai rua ne’e hosi vizaun seitor siguransa nian.Iha tinan 24 nia laran entre 1975 to 1999 Timor-Leste ho Indonezia sai inimigu ba malu ho konflitu militar no konflitu politika. Konflitus hirak ne’e rezulta atus no rihun ba rihun Timor oan, no mos rihun sanulu resin ema Indonezia mak mate.
Relasaun entre Timor-Leste ho Indonezia sai besik liu. La’os deit ba nasaun rua ne’e fahe historia trajiku nebe’e rezulta husi reiimi Soeharto nia ditadura, maibe mos nasaun rua ne’e mos fahe esperensias kolonial nian, vizinu Jeografikamente no vizinu ho aliadu seluk iha rejiaun ne’e.
Relatoriu ida ne’e koalia konaba situasaun dahuluk nian konaba militar Indonezia (TNI) nebe’e iha rai ketan no Fronteira maritima iha Indonezia ho Timor-Leste. Relatoriu ne’e mos deklara katak militar Indonezia iha level institusaun haboot tan i mos sai belun ba Timor-Leste. iha relatoriu ne’e mos deskuite konaba dezemvolvementu dadaun ne’e hosi presensa militar Indonezia nian iha rai ketan no area sira iha fronteria maritima nian, nebe’e la nesesariu hanesan politika pozitivu ida. Liu tan ho ne’e , Militar Indonezia nian iha estadu trazisaun nian okos nebe’e ho prersepsaun katak ba asuntu siguransa nian sei la hare’e ba interese amizade diak husi rai rua Timor-Leste ho Indonezia nebe’e hakiak dadaun ne’e.
Relasaun ekonomi, sosial no mos politika entre Indonezia no Timor-Leste komesa boot ba dadaun hosi imajem pozitivu nian nebe’e makas los iha deit tinan hirak nian laran liu ba, pur exemplu: relasaun entre governu ho governu, komersiu nian, asuntu familia, kultural nebe’e kontinua haboot iha loron ba loron. Parte seluk mos husi hirak ne’e, asuntu justisa atu lori kriminal sira nebe’e involve iha tinan 1975-1999 seidauk hetan lia los. Asuntu ida ne’e sei kontinua sai problema seriu ba vitima sira iha Timor-Leste, no mos ba vitima sira husi Indonezia. Ne’e mak konsekuensia husi relasaun ida ne’e frajailhu no komplikadu tebes.
Postura Militar Indonezia nian iha area Fronteira nebe’e boot, ne’e hatudu katak sidauk iha kuinesementu diak oinsa relasaun frajeilhu ho komplikadu ne’e iha, hanesan hatudu iha tinan hirak durante dekade liu ne’e, no numeru militar Indonezia aumenta ho kapasidade boot.
Relatoriu ne’e mos fo konsiderasaun importante ba Militar Timor-Leste (FALINTIL-FDTL) katak iha tranzisaun nian. Mundansa radikal husi FALINTIL, forsa gerilya ba FALINTIL-FDTL, forsa ida nebe’e modernu ho institusaun professional. Modernizasaun Forsa ida ne’e mai ho kedas aranjamentu boot ba numeru forsa nain, i mos ho tipu kapasidade, liu-liu iha area marina/komponente Naval, nune’e mos dezemvolvementu ba komponente Airu nian komesa dadaun ona.
Relatoriu ne’e mos afirma katak ho numeiru profil iha Militar Defesa Timor-Leste nian ho kontinua dezemvolvementu militar Indonezia nian iha area Fronteira, no relatoriu ne’e husu ba governu rai rua ne’e tenki fo atensaun maka’as ba faktu hotu, no halo politika diak ida hodi trata. FM mos konklui relatoriu ne’e ho rekomendasaun sira nebe’e importante liu atu governu Timor-Leste ho Indonezia uza hodi trata asuntu Fronteira nian.
Husu ba governu Timor-Leste ho Indonezia atu estabelese uniku manajementu aparatur Fronteira nian ho guarda fronteira sira ne’e ho deit pesoal polisia. Husu ba Governu Timor-Leste ho Indonezia pro-ativu informa ba sira nia sidadaun konaba dezemvolvementu relasaun defesa militar entre Timor-Leste ho Indonezia. Husu ba governu Timor-Leste konsidera ba kada respostas nebe’e iha ligasaun ba manajementu fronteira ho sistema rejimu paz ho dialogue nian deit.
Husu ba autoridades hosi Timor-Leste ho Indonezia iha area fronteira estabelese sorumutu regular nian iha Dili-Jakarta, Dili-Kupang, no nivel distritus sira husi fronteira nian iha nasaun rua ne’e. (TE)
Sem comentários:
Enviar um comentário