terça-feira, 10 de janeiro de 2012

FH: Povu iha Konsensia Politika atu Hili Partido Politiku iha Elisaun 2012


Husi: Cesar Dias Quintas (Lere-Cay)
Alumni Fulbright no Membru RENETIL

Tuir observasaun Autor, husi elisaun 2002 to’o 2007 faze nebe povu hetan ona eisperiensia politika nato’on hanesan rai ida independente. Iha periodu 2002 no 2007 nia laran, iha parte barak liu povu uza deit sira nia sentimentu politika atu vota ba partido no kandidatu presidente iha elisaun nebe halai liu ba tendensia heroismu, veteranismu no historikuisme. Ne’e duni povu ladun hare’e ba kontextu programa dezenvolvimentu no kualidade rekursu humanu husi partido no lider sira. Maibe durante tinan sanulu nia laran, povu komesa iha ona konsiensia politika atu hare’e didiak lalaok politika iha rai laran, liu-liu ema barak koalia no promete barak maibe sira la nati tuir sira nia lian fuan ho promesa.

Povu komesa hatene no analiza ho sira nia limitasaun politika ba dinamika politika iha rai laran. Husi elisaun 2002 to 2007 povu senti ona nia resultado katak ema barak tama partido par hakarak hadau pozisaun no hetan buat ruma (projetos). Wainhira sira tama iha governo sira ignora sira nia kontratu ho povu durante kampanha iha elisaun. Povu komesa hatene dadauk ona katak partido nebe mak sai hanesan agensia empregu (employment agency) atu for servisu ba sira nia membru deit nebe la iha Kapasidade atu hadia povu nia moris. Iha aspeitu seluk, povu mos komesa hatene katak partidu balun tau sira nia interese partidu a’as liu duke ba interese povu nia. Partido balun iha iha prinsipiu no vontade diak atu hadia povu nia moris maibe sira la iha kapasidade rekursu humanu. Iha elisaun 2012 tuir mai povu mos komesa hare’e no tetu didiak atu fo sira nia mandatu ba partido nebe mak iha vontade no kapasidade atu defende povu nia moris. Partido nebe deit bele manan iha elisaun 2012 maibe la’os siknifika katak atu halo tuir partido vesendor nia hakarak e vesendor obriga tuir konstituisaun atu bele responde nesidade povu no hamoris povu nia nasionalismu nebe komesa mihis dadauk.

Durante tinan 10 povu hetan ona eisperensia nato’on ba prosesu elisaun. Povu hatene katak elisaun 2002 ba parlamentaria, oin seluk ituan tamba elisaun nee povu hili ba asembleia parlamentar nebe ikus mai transforma sai Parlamentu nasional da republika. Maibe durante prosesu tinan 10 nee povu loke matan ona katak partido nebe lolos mak sei iha votade diak (good will), kualidade programa no rekursu humanu atu hari’i no hadia povu nia moris. Purtantu povu sei hare’e didiak atu vota ba partidu nebe iha vontade politika atu lori povu nia mandatu durante tinan lima nia laran. Povu komesa halo sasukat katak partido nebe mak la konsege jere no organiza a’an diak husi nivel partido, liu-liu la iha kualidade rekusrsu humanu, sei la fo’o tempu atu kaer governu no servi povu. Tamba povu komesa hanoin katak husi nivel parditu deit sira sidauk bele organiza a’an, sa’a tan atu kaer no arganiza governo nasaun ida. Purtantu suksesu iha nivel partidu sei sai indikador ida atu bele kaer governo no servi povu. Partido bo’ot la sigifika iha kualidade ho kapasidade, partido ki’ik la siknifika la iha kualidade. konseitu ida ne’e bele fo hanoin katak partidu la persiza kuantidade ema barak iha strutura governu maibe kualidade a’as no kuantidade ki’ik oinsa bele oferese kualidade servisu no kualidade resultadu ba dezenvolvimentu

Povu hatene katak iha kuaze partido sanulu resin haat (14) hamutuk ho kandidatu independentes husi distritus partisipa iha elisaun permeiro 2002 atu hadau kadeira 88 iha parlamentu asembleia. Tuir mai iha elisaun 2007 iha kuaze partido sanulu resin hitu (17) partisipa iha elisaun e agora dadaun hamutuk ona partidus politikus 22 registrado atu tuir elisaun 2012 atu hadau kadeira 65 iha parlamentu. Husi ne’e hipotesa ida bele mosu katak numeru partido politikus aumenta bebeik durante period tolu (3) nia laran tamba bele siknifika katak povu sidauk satisfeitu lolos ho partidu politiku ida nebe servisu lolos ba povu no halo tuir sira nia promesa nebe hato’o durante kampanha elisaun. Husi 2002 ba 2007 numeru partidu foun aumenta 5 hanesan CNRT, PUN, UNDERTIM, PMD, no Republika e 2007 ba 2012 aumenta tan ba partidos 5 hanesan (Frente-Mudansa, Partido Aileba, PDN, KHUNTO no Partido PDRT? nomeru sei bele aumenta wainhira kandidatu partidos balun prosesu hatama iha ministeriu Justisa no Tribunal Rekursu atu hetan legalidade. Durante elisaun atu ba dala 3 ona, partidu balun mos la konsege resiste atu moris husi 2002 to’o agora.

Povu komesa hatene katak partido barak mak kolia deit no oferese programa partidu e Partido balun kolia sobre assuntu heroisme par bele halibur no hetan votus iha 2012. Prosesu ne’e normal iha vida politika maibe povu sei tau importansia wainhira partidu ida mosu ho ko’or oinseluk, hanesan partidu persiza hatene halo kontratu ho povu. Siknifika katak partidu sei halo duni buat nebe sira promote durante kampanha elisaun, hanesan wainhira membru partido involve korupsaun, partidu tenki firme atu hatu’un sira nia membrus husi governu iha kualker tempu. Povu sei fihir partidu ida atu hili wainhira partidu ne’e sei mosu ho programa nebe simples ba tinan 5 nia laran hamutuk ho kualifikasaun rekursu humanu atu implementa programa partidu. Wainhira hakarak manan absoluta iha elisaun 2012 no bele kaer governo to’o tinan 5, partido persiza iha rekusrsu humanu (modalidade rekursu humanu tenki sai kriteriu ida) par iha balansu ho programa partido nia. Partido persiza mosu ona ho programa solidu no kualidade rekursu humanu atu kaer strutura governasaun ba tinan lima nia laran.

Povu komesa istuda katak iha Timor-Leste nia istoria foin partido ida mak manan maioria absuluta iha 2002 hodi kaer governo, e iha elisaun 2007 foin dala uluk Timor-Leste iha sistema koligasaun (Aliansa Maioria Parlamentar) hodi hari’i governo. Eisperiensia ne’e sai faze importante ba povo atu refleta ba elisaun iha 2012 tamba politikamente partidu politiku nebe deit mak manan tenki monu iha metodu rua ne’e: manan absuluta ou forma koligasaun atu kaer governo. Metodu rua ne’e povo hetan ona eisperiensia nato’on atu hare’e no hili partido nebe maka iha duni kualifikasaun atu kaer governu hodi servi povu. Teoria bele dehan katak wainhira partido ida halo servisu diak atu servi duni povu tuir kontratu nebe halo durante iha kampanha elisaun, halo povu satisfetu atu fo’o apoiu nafatin ba partidu ne’e ba elisaun tuir mai e sei iha posibilidade ba ema atu la forma partidu foun.

Hanesan indikador hatudu iha leten katak periodu ba periodu mosu partido barak signifika ema ladun satisfeitu ho sistema guvernasaun. Iha konteksu Timor-Leste, partido 5 deit mosu iha kada periodu bele dehan numeru ne’e bo’ot ona tamba populasaun Timor-Leste nebe relativamente ki’ik atu iha partido barak, liu-liu sanulu ba leten. Povu bele dehan katak uluk elisaun 2002 la iha koligasaun tamba bele mos partido ladun barak no preparasaun minimu atu partisipa iha elisaun, maibe to’o elisaun 2007 nomeru partido aumenta, kadeira iha parlamentu mos komesa fahe ba partidu nebe ho numeru ida que ijizi partido sira tenki halo koligasaun. Ohin loron partido aumenta barak liu tan kuaze 22 partidus, hipotezamente bele dehan katak votus sei fahe no kadeira sei bele fahe ba partidus sira signifikamante wainhira metadi deit husi nomeru partidu 22 hetan votus iha elisaun 2012, nebe sei iha posibilidade mosu tan sistema koligasaun ho numeru ida que bo’ot liu. Sistema koligasaun ne’e sei kompleksu liu ba sistema governasaun tuir mai. Tamba elisaun parlamentar la iha Segundo ronde, entau votus nebe ba partido ki’ik sira nebe la to’o numeru kadeira ida iha parlamentu, sei sai istraga. Ne’e duni votus barak mak sei istraga mos iha elisaun 2012 tamba nomeru votus la to’o atu hetan kadeira.

Iha pontu seluk, ema balun bele dehan partido balun hari’i par hetan deit subsidi husi estado maibe politikamente, argumentu ida ne’e ladun iha baze legal atu deskuti tamba Comisaun Nasional Eletoral (CNE) tuir forma lei (legal framework) bele halo’o fiskalizasaun par bele hapara partido sira nebe hakarak hetan deit subsidi. CNE mos bele for sensaun maka’as wainhira ikus mai hetan partidu nebe la halo funsaun lolos hanesan partido politiku tuir lei partido politiku e bele lori sira ba tribunal tamba halo manipulasaun atu hetan povu nia osan. Aktividade ne’e bele konsidera hanesan manipulasaun nebe halai ba pratika korupasaun.

Partido nebe iha potensia atu manan elisaun 2012 persiza iha vontade politika (political will) liu husi nia programa no kapasidade rekursu humanus. Partido nebe mak sei manan persiza halo buat nebe realistiku tamba buat hotu laos hare’e hotu husi perspektiva politika. Partidu persiza iha kualidade program no kapasidade rekursu humanu nebe bele oferese no halo kontratu ho povu katak nia mak iha forsa no bele duni atu servi hadia povu nia moris. Partidu barak mak kolia sobre sira nia programa maibe sira nunka hatudu sira nia rekursu humanu nebe atu exzekuta sira nia programa, tamba maski partido nebe iha programa kapas tebes maibe la iha rekusrsu humanu sei iha abstaklo bo’ot atu implemeta programa governo nia, liu-liu orsamnetu sei istraga nebe iha potensia halai ba pratika korupsaun.

Iha parte seluk, partido nebe hakarak manan bele konvinsi povu katak partidu ne’e oinseluk ho partido sira selu-seluk tamba nia iha programa sira nebe uniku no iha kualidade rekursu humanu. Partido nee bele komesa konsolida nia programa nebe senti katak programa sira nesesita duni ba povo iha tinan lima nia laran e nia bele halo duni tuir nia kapasidade rekursu humano. Programa partido persiza koresponde duni ho povu nia moris iha tinan 5 nia laran e persiza hatudu no esplika tamba sa mak partido anterior la konsege halao programa sira ne’e durante periodu tinan lima nia laran e oinsa bele mosu no oferese alternativa konkreta ho solusaun. Iha elisaun 2012 povu laos hare’e deit programa partidu politiku sira nia maibe povu komesa husu katak partido sira iha kapasidade rekursu humanu atu implemeta sira nia programa ka lae. Tamba povu bele komesa hare’e oin seluk katak governo agora iha partido 5 kedas maibe sei iha difikuldade atu halo planu no implementa programa governu nia. Povu bele pergunta katak partidu 5 kedas tau hamutuk forsa no manetek maibe sei iha difikuldade bo’ot atu lori’i devenvolvimentu ho efetivu, sa’a tan partidu ida manan ho limitasaun rekursu humanu. Povu la iha interese atu hatene partido politiku iha interese konfletu iha sistema koligasaun hanesan sai razaun ida falha halo servisu governu ou tenta atu fo kulpa ba sistema koligasaun.

Iha posibilidade povu sei vota maioria partidu ida wainhira partidu ida mosu ho planu no programa nebe konkreta tuir rekursu humanu partidu nia. Partido persiza iha sede iha distritu to’o sub-distridu atu hato’o nia programa liu husi membru partidu nebe iha kapasidade atu artikula programa dezenvolvimentu ba povu iha baze. Se’e la iha sede, partido bele to’o iha aldeia sira par bele hato’o nia kapasidade dezenvolvimentu no hamoris povo nia konsensia dezenvolvimentu iha 2012. Partido persiza mosu ona ho nia programa no lalatak strutura governo (Shadow Cabinet), Indonesia dehan Kabinet pemerintahan bayangan par halo kontratu no hatudu ba povu katak partidu nia preparasaun to’o henebe e nomos bele hatudu katak partido iha kapasidade atu servi povu ho programa ho kualidade rekursu hunanu. La’os besik liu atu tama elisaun mak foin hamosu programa no buka rekursu humanu ba tu’ur iha strutura governasaun nebe sei fo duvidas bo’ot ida ba povu atu hili sira.

Maibe politikamante mos bele dehan katak partidu ida sei hetan dificuldade bo’ot atu hetan vota absuluta husi povu iha elisaun 2012. Partidu sira sei persiza halo koligasaun atu forma guverno antes elisaun no idepois elisaun. Maibe koligasaun iha elisaun 2012 sei iha ambiente ida oinseluk, hanesan membru koligasaun sei aumenta barak ou bele hetan numeru menus iha sistema koligasaun. Iha prediksaun ida bele mosu katak numeru partidu aumenta barak iha 2012 bele hatudu ema ladun satisfeitu ona ba servisu governu aktual. Povu sei tau matan no kuidadu ba partidu sira nebe halo negosiasaun atu hari’i koligasaun. Povu lakohi partidu nebe tenta atu uza deit povu nia naran atu halo negosiasaun politika atu hetan benefisiu deit ba grupo balun iha partido politiku. Koligasaun persiza transparante no iha akuntabilidade, siknifika membru koligasaun nebe involve iha mal-administrasaun no pratika korupsaun bele firmi atu hetan sensaun politika seriu par hasai husi governu. Ida ne’e refere ba membru partido politiku la’os hasai partido politiku husi sistema koligasaun.

Partido ida sidauk hatudu no konvinse povu lolos katak nia mak bele servi povu ho nia programa strateziku hamutuk ho kualidade rekursu humanu katak nia mak bele atu kaer governu atu servi povu. Partido ida persiza iha komitmentu no konsistente ho saida mak nia promete no kolia durante kampanha elisaun. Purtantu, povu komesa hatene ho sira nia natureza politika katak partido nebe sira sei vota iha elisaun 2012 mak partido nebe iha kualidade programa no kapasidade rekursu humanu atu servi povu. Kualidade programa no kapasidade rekursu humanu sai henesan sasukat ba povu katak partidu ida sei bele manan iha elisaun 2012. Husi aspeitu rua ne’e, partido ida mos bele hetan konfiansa husi povu katak nia bele halo kualidade dezenvolvimentu par mantein unidade no paz atu kria prosperu ba povu. Importante liu mak partido persiza mosu ho dokument planu strategia national ba tinan 5 hamutuk ho planu anual nebe preoritiza aktividades programa. Planu persiza apoiu husi kualidade rekursu humanu nebe komesa estruturizadu iha planu nia laran atu aprezenta no halo kontratu ho povu.

##

Sem comentários:

Enviar um comentário